Του Ιωάννη Μιχαλέτου Η Ελληνική επανάσταση του 1821 ήταν ένα σημαντικό γεγονός το οποίο εξετάστηκε από πολλές γενιές Ελλήνων. Σε αυτό το γεγονός, ο ρόλος των μυστικών εταιρειών ο οποίος ήταν καθοριστικός για την επιτυχία του, τράβηξε επίσης μεγάλο ενδιαφέρον. Οι οργανωτές της πρώτης εταιρείας η οποία είχε σαν σκοπό την ανατροπή της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ήταν κυρίως έμποροι και διανοητές οι οποίοι είχαν είτε ισχυρούς δεσμούς με την Ελληνική διασπορά είτε ήταν συντονισμένοι με τις σεισμικές αλλαγές που συνέβαιναν στις Ευρωπαϊκές κοινωνίες. Στις αρχές του 1790 ο Ρήγας Φεραίος συνέλαβε ένα σχέδιο για μια Βαλκανική Ομοσπονδία η οποία θα αντικαθιστούσε τους Οθωμανούς, δημιουργώντας μια κοινωνία στην οποία θα κυριαρχούσαν οι βασικές αρχές του Διαφωτισμού και η ανθρωπιστική προσέγγιση στις ανάγκες της κοινωνίας Το 1790 στην Βιέννη, μία οργάνωση όμοια με κάποια χαρακτηριστικά της Μασονίας δημιουργήθηκε από Έλληνες εμπόρους και διανοητές. Ονομάστηκε “Bon Cuisines”, και πιθανόν να συσχετίσθηκε με τον Ρήγα Φεραίο, μία από τις αρχηγικές μορφές της ιδέας της Επαναστάσεως που υπήρχε στους Έλληνες οι οποίοι ζούσαν κάτω από τον Τουρκικό ζυγό. Η εποχή ήταν μία από αυτές που υπάρχουν πνευματικές ζυμώσεις, ακολουθούμενη από την Αμερικανική και Γαλλική επανάσταση και αποτελούσε εξαίρετο περιβάλλον διασποράς νέων ιδεών. Αυτή η ιδεολογική ανάπτυξη θα οδηγούσε τελικά στην διάλυση του κόσμου των αυτοκρατοριών και στην εμφάνιση των κρατών. Στην περίπτωση της Ελλάδας, φαίνεται πως οι στοές αποτελούσαν πραγματικές αποθήκες γνώσεις, όπου η πληροφορία και οι ιδέες έπρεπε να αρχίσουν να συλλέγονται και να μοιράζονται σε ένα επίλεκτο κύκλο συνωμοτών. Συνήθως, αυτοί ήταν οι Έλληνες της διασποράς οι οποίοι είχαν την πνευματική ικανότητα αλλά και τα χρήματα για να γίνουν οι πρώτες αποφασιστικές επαναστατικές δράσεις Το 1810, μία από τις εξέχουσες μορφές της Κέρκυρας, ο Διονύσιος Ρόμας, ένωσε τις δύο υπάρχουσες τοπικές στοές, την Φιλογενία και την Αγαθοεργία και έτσι δημιούργησε την Στοά της Μεγάλης Ανατολής της Ελλάς και της Κύπρου. Μετά από αυτό το γεγονός οι Μασονικές στοές άρχισαν να ξεπετάγονται σαν τα μανιτάρια σε όλο τον Ελληνικό κόσμο, έτσι που το 1812 η Ελληνική κοινότητα στη Μόσχα μπόρεσε να οργανώσει μία εξαίρετη μυστική εταιρεία. Υπό την προστασία του Ιωάννη Καποδίστρια, Ρώσου υπουργού εξωτερικών, η συγκεκριμένη μασονική στοά συμπεριέλαβε την Ελληνική ελίτ της Τσαρικής Ρωσίας παίζοντας ένα σημαντικό ρόλο στο πλαίσιο της επερχόμενης Ελληνικής Επανάστασης. Η στοά ονομάστηκε στοά του Φοίνικα που παρουσιάζει ενδιαφέρον, επιλέγοντας το αρχαίο σύμβολο του Φοίνικα, το μυθικό πουλί που αναγεννάτε από τις στάχτες του. Αυτή η αναφορά συναντάται συχνά στον Ελληνικό μυστικισμό. Μετά την Ελληνική επανάσταση, ο Ιωάννης Καποδίστριας έγινε επικεφαλής του κράτους (1827-1831) και ακόμα πιο πριν ήταν ο αρχηγός της Στοάς του Φοίνικα στη Μόσχα. Επιπλέον, ονόμασε το πρώτο Ελληνικό νόμισμα «Φοίνικα», αλλά μετά την δολοφονία του από τον αρχηγό μιας Ελληνικής φατρίας, γεννήθηκε η περίφημη δραχμή. Η μεγαλύτερη απʼ όλες τις Ελληνικές μυστικές εταιρείες ήταν η Φιλική Εταιρεία η οποία χρησιμοποιούσε τον Φοίνικα σαν σύμβολό της. Σήμερα ο Φοίνικας είναι ένα από τα σύμβολα των Μασονικών στοών στην Ελλάδα. Επίσης, κατά τη διάρκεια της Χούντας στην Ελλάδα (1967-1974) το σύμβολο του καθεστώτος ήταν πάλι ο Φοίνικας, πιθανόν λόγω τις συμμετοχής κάποιων από το καθεστώς σε συγκεκριμένες Ελληνικές Μασονικές στοές. Επίσης το 1809, στο Παρίσι, η οργάνωση «Ελληνόγλωσσο Ξενοδοχείο» ιδρύθηκε από τον Έλληνα διανοούμενο Γεώργιο Σαλύκες. Ανάμεσα στα πρώτα μέλη ήταν ο Αθανάσιος Τσακάλωφ, ένας από τους τρεις ανθρώπους που θα δημιουργούσαν τη Φιλική Εταιρεία. Η συγκεκριμένη εταιρεία είχε σαν στόχο την προώθηση του πνεύματος του αρχαίου Ελληνικού πολιτισμού, αν και στην πραγματικότητα προωθούσε την εθνική ανεξαρτησία της Ελλάδας και λειτουργούσε σύμφωνα με τις συνωμοτικές μεθόδους των Καρμπονάρι. Κάθε μέλος λάμβανε ένα χρυσό δακτυλίδι με τα αρχικά «ΦΕΔΑ» (Φιλικός Ελλήνων Δεσμός Άλυτος). Παρόλο τον ενθουσιασμό των μελών, η φιλογαλλική καταγωγή και το τέλος της Ναπολεόντιου εποχής το 1815 μείωσε τις φιλοδοξίες για την δημιουργία μιας Ελληνογαλλικής συμμαχίας για την προώθηση των στόχων τους. Το 1813, μια άλλη εταιρεία με το όνομα Φιλόμουσος Εταιρεία δημιουργήθηκε στην Αθήνα. Αυτή η εταιρεία είχε φιλοβρεττανική τάση και στρατολογούσε τα μέλη της από την υψηλή κοινωνία των Αθηναίων εμπόρων και ιδιοκτητών γης. Δεν έγινε ποτέ κυρίαρχη δύναμη στο σύνθετο σύστημα των Ελληνικών μυστικών εταιρειών και διαλύθηκε πολύ γρήγορα. Η πιο σημαντική εταιρεία, η Φιλική Εταιρεία, δημιουργήθηκε την 14η Σεπτέμβρίου 1814 στην Οντέσα από τους Έλληνες της διασποράς Αθανάσιο Τσακάλωφ, Νικόλαο Σκουφά και Εμμανουήλ Ξάνθο. Αξίζει να σημειώσουμε ότι η ημέρα της δημιουργίας της εταιρείας ήταν αυτή του Τιμίου Σταυρού, μία γιορτή που σύμφωνα με το Ελληνικό Ορθόδοξο ημερολόγιο σχετίζεται με την θαυμαστή νίκη της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας εναντίον των Αβάρων και των Περσών κατά την διάρκεια της πολιορκίας της Κωνσταντινούπολης το 614. Σύμφωνα με την παράδοση, η Κωνσταντινούπολη διέτρεχε μεγάλο κίνδυνο να πέσει στα χέρια των βαρβάρων, μέχρι που ο πατριάρχης διέτρεξε τα τείχη της πόλης κρατώντας την εικόνα της Παρθένου Μαρίας (η εικόνα βρίσκεται στη μονή Διονυσίου στο Άγιο Όρος) Αναλογιζόμενοι τον συμβολισμό και την σημασίας της ημέρας για το Ελληνικό έθνος, μπορούμε να καταλάβουμε γιατί η δημιουργοί της Φιλικής Εταιρείας επέλεξαν αυτή την μέρα για να τονίσουν στους ακόλουθούς τους τον ιστορικό ρόλο που σχεδίαζε να παίξει η οργάνωση μελλοντικά. Και οι τρεις ιδρυτές είχαν σχέση και με άλλες επαναστατικές μυστικές οργανώσεις και μπορούσαν από την πείρα τους να υιοθετήσουν διάφορες κοινωνικές μεθόδους για την επίτευξη των εθνικών και πολιτικών τους σκοπών. Ο Ξάνθος ήταν μέλος της στοάς της Λευκάδας, ενώ ο συνεργάτης του Σκουφά, Κωνσταντίνος Ράδος ήταν αφοσιωμένος στο κίνημα των Ιταλών Καρμπονάρι, ένα κίνημα παρόμοιο με των Ελλήνων που είχε σαν σκοπό την ένωση της Ιταλίας. Από τη μεριά του ο κατά πολύ νεότερος Τσακάλωφ ήταν ιδρυτικό μέλος του Ελληνόγλωσσου Ξενοδοχείου , ενός ανεπιτυχούς πρόδρομου της Εταιρείας που ήταν αφιερωμένη στον ίδιο σκοπό, μιας ανεξάρτητης Ελλάδας. Η Φιλική Εταιρείας σύντομα έγινε η κινητήρια δύναμη της εξέγερσης των Ελλήνων, στρατολογώντας σημαντικό αριθμό σημαινόντων ατόμων στις τάξεις της. Μέχρι το 1816 μόνο 20 άτομα ήταν ενεργά, όμως μέχρι το 1820 ήταν τουλάχιστον 1096 μέλη και το επόμενο χρόνο τα μέλη πρέπει να είχαν ξεπεράσει τις 10000 αν και η ιστορική έρευνα δεν μπόρεσε να προσδιορίσει τον ακριβή αριθμό. Η γεωγραφική επέκταση ήταν επίσης εντυπωσιακή, καθώς εκτεινόταν σε όλες τις χώρες και τις πόλεις όπου υπήρχε η Ελληνική διασπορά, από την Αλεξάνδρεια στην Κωνσταντινούπολη και από την Αγία Πετρούπολη στην Τεργέστη. Επίσης ανάμεσα στα μέλη της Φιλικής Εταιρείας ήταν οι περισσότεροι από τους πρωταγωνιστές της Ελληνικής επανάστασης, όπως ο Κολοκοτρώνης, ο Μαυροκορδάτος, ο Κουντουριώτης, ο Ανδρούτσος, ο Νέγρι, ο Παλαιών Πατρών Γερμανός, ο Ζαΐμης, ο Παπαφλέσσας, ο Αναγνωσταράς και πολλοί άλλοι. Η επανάσταση πραγματοποιήθηκε κατά ένα μεγάλο μέρος από τα μέλη της Φιλικής Εταιρείας. Η οργανωτική δομή της εταιρείας βασιζόταν σε μοντέλα ήδη τεσταρισμένα και υπολογισμένα από τους Καρμπονάρι και από άλλα επαναστατικά κινήματα. Η αρχηγία της απεικονιζόταν σαν «η αόρατος αρχή» μια υποτιθέμενη υψηλά ιστάμενη προσωπικότητα της Ευρώπης. Στην πραγματικότητα δεν υπήρχε καμία τέτοια αρχή και οι τρεις ιδρυτές ήταν οι πραγματικοί υπεύθυνοι από την αρχή. Αυτή η μεγαλοπρεπής εικόνα χρησιμοποιούνταν κυρίως σαν μέσο προπαγάνδας προς τους νεοεισερχόμενους έτσι ώστε να τους κάνουν να πιστεύουν πως μια ισχυρή πολιτική δύναμη προωθούσε τους Έλληνες. Το 1818 η οργάνωση άλλαξε και η κυρίαρχη αρχή ονομάσθηκε «Η αρχή των 12 Αποστόλων» αποτελούμενη από τα τρία ιδρυτικά μέλη και από άλλα εννιά άτομα Η εταιρεία ακολουθούσε πυραμιδική δομή η οποία ήταν άγνωστη στα μέλη της και οι εντολές εκτελούνταν άμεσα και χωρίς δισταγμό. Υπήρχαν επίσης τέσσερις μυητικές τελετές, κάθε μια ανταποκρινόμενη στα σχέδια και τον τρόπο λειτουργίας της εταιρείας. Ο πρώτος βαθμός ήταν αυτός του Αδερφού, ο δεύτερος του Αναφερόμενου, ο τρίτος του Ιερέα και ο τέταρτος και υψηλότερος του Ποιμένα. Ο ρόλος των Ιερέων ήταν να στρατολογούν νέα άτομα, αφού υπήρχαν οι διαβεβαιώσεις για τους σκοπούς τους και αφού είχαν εξετασθεί οι χαρακτήρες τους και τα κίνητρά τους. Μετά τα νέα μέλη πήγαιναν σε έναν ναό και ορκίζονταν στη Βίβλο τα ακόλουθα : «Ορκίζομαι στο όνομα της ελευθερίας και της δικαιοσύνης και μπροστά στο ανώτερο Ον, να προστατεύω την εταιρεία ακόμα και αν πρέπει να υποστώ τα χειρότερα βασανιστήρια ή να χάσω τη ζωή μου και να απαντώ με ειλικρίνεια σε οτιδήποτε μου ρωτηθεί από την εταιρεία. Το νέο μέλος επαναλάμβανε τρεις φορές τον όρκο και μετά γινόταν μέλος της Φιλικής Εταιρείας. Σε αυτό το σημείο δεν ήξερε και πολλά για τα κρυφά και μεγαλύτερα σχέδια της εταιρείας, γνώριζε απλά ότι η εταιρεία γενικά ενδιαφερόταν για την προστασία των δικαιωμάτων των Ελλήνων στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Οι μυημένοι που έφταναν στο βαθμό του Ιερέα ήταν μέλη που έδειχναν κουράγιο και καταλληλότητα χαρακτήρα πέρα από κάθε αμφιβολία. Μια σειρά διαλόγων και σκέψεων απαιτούνταν πριν αποκτήσει κάποιος αυτό το βαθμό. Όταν αποφασιζόταν ότι κάποιος είχε επιλεγεί τα ακόλουθα γεγονότα συνέβαιναν. Ο υποψήφιος μαζί με τον μύστη συναντιόντουσαν σε κάποιο σίγουρο μέρος όπου ο υποψήφιος κρατούσε ένα αναμμένο κερί μπροστά από μία Χριστιανική Ορθόδοξη εικόνα. Μετά δίνονταν ο Μεγάλος Όρκος και μετά ο Ιερέας αποκτούσε τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις του βαθμού του. Μάθαινε τα σήματα και τις χειρονομίες για να επικοινωνεί με τα υπόλοιπα μέλη της κοινωνίας. Παρόλα αυτά οι Ιερείς δεν μπορούσαν σε καμία περίπτωση να αποκτήσουν οικειότητα ή να επικοινωνήσουν με τους επικεφαλής της εταιρείας, αλλά μόνο με τους Ποιμένες οι οποίοι δρούσαν σαν σύνδεσμοι ανάμεσα στους διοικούντες με τους υπόλοιπους. Και στις τέσσερις τάξεις της εταιρείας, όλοι ήταν υποχρεωμένοι να ακολουθούν τις αποφάσεις των κεφαλών της εταιρείας και να μην μυούν νέα μέλη χωρίς ειδοποίηση. Η εταιρεία πίστευε στην αμοιβαία υποχρέωση του καθενός στην μυστικότητα, σε τέτοια έκταση που αν κάποιος αποκάλυπτε τα μυστικά της εταιρείας δολοφονούνταν. Τουλάχιστον δύο τέτοιες περιπτώσεις είναι ιστορικά γνωστές. Το 1818, η Φιλική Εταιρεία μετέφερε την έδρα της από την Οντέσσα στην Κωνσταντινούπολη, τον ίδιο χρόνο ο Σκουφάς πεθαίνει. Αργότερα ο Ιωάννης Καποδίστριας, ο Έλληνας υπουργός εξωτερικών της Ρωσίας προτείνεται να γίνει ο ανώτερος αρχηγός της οργάνωσης αλλά αυτός απορρίπτει την προσφορά. Το 1820 ένας άλλος Έλληνας της Ρωσίας, ο Αλέξανδρος Υψηλάντης δέχεται την προσφορά. Το αρχικό σχέδιο για την επανάσταση ήταν να οργανωθούν ταυτόχρονες εξεγέρσεις στα Βαλκάνια και να γίνει μια προσπάθεια ο Οθωμανικός στόλος στη Κωνσταντινούπολη. Κάποια από τα σχέδια δέχθηκαν κάποιους συμβιβασμούς με αποτέλεσμα η επανάσταση να ξεκινήσει στις 24 Φεβρουαρίου στο σημερινό Ιάσιο της Ρουμανίας. Μετά την επίσημη ανακοίνωση της Ελληνικής επανάστασης στην κυρίως Ελλάδα το Μάρτη του 1821 η Φιλική Εταιρεία κατά κάποιο τρόπο διαλύθηκε και τα μέλη της συμμετείχαν σε διάφορες μάχες σε όλη την Ελλάδα. Τα ιδρυτικά μέλη της εταιρείας δεν πήραν καμία θέση σε κάποια δημόσια θέση, ούτε πήραν περιουσία και φήμη για τις προσπάθειές τους. Στην ουσία, η Φιλική Εταιρεία ήταν μία καταπληκτική προσπάθεια της πατριωτικής κοινωνίας η οποία κατόρθωσε σε λιγότερο από εφτά χρόνια να δημιουργήσει ένα επαναστατικό πνεύμα στην Ελλάδα και μετά να εξαφανιστεί το ίδιο μυστηριώδης όπως είχε δημιουργηθεί. Ακόμα και σήμερα, η πλήρης ιστορία της Φιλικής Εταιρείας δεν έχει πλήρως αποκαλυφθεί και ιδιαίτερα ο σχεδόν θαυμαστός τρόπος να καταφέρει να παραμείνει αδιαπέραστη από εξωτερικές διεισδύσεις. Το πώς κατάφερε να διοικήσει τις πηγές της με επιτυχία σε μια εποχή χωρίς τις σύγχρονες ανέσεις των επικοινωνιών και των μεταφορών είναι ένα ακόμα ερώτημα που τίθεται στους σύγχρονους ερευνητές. Παρόμοιες κοινωνίες πριν και μετά τη Φιλική Εταιρεία έχουν δημιουργηθεί από μία πλούσια παράδοση εσωτερικών ηθών, συμβόλων και δραστηριοτήτων. Αυτές μπορούν να βρεθούν στις παγανιστικές μυστηριακές λατρείες της Ελληνικής αρχαιότητας και των μετέπειτα κρυπτοχρισταινικών ομάδων (όταν οι Χριστιανοί καταδιώκονταν από την Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Μπορούμε να πούμε πως η πυραμιδική, πολυεπίπεδη οργανωτική ιεραρχία της Φιλικής Εταιρείας θυμίζει κάπως την νεοπλατωνική σύλληψη της συμπαντικής οργάνωσης των ιδεών και της θεότητος όπως μας έχουν πει συγγραφείς σαν τον Πορφύριο και τον Πλωτίνο. Αν όλα αυτά είναι πράγματι εκδηλώσεις του μοναδικού Ελληνικού πάθους για σπειροειδή και σύνθετη οργάνωση, παράλογων κανόνων και μυστικότητας τότε κάποιος μπορεί να συλλάβει μία συνεχόμενη ιστορική παράδοση, στην οποία Ελληνικές μυστικές εταιρείες έγιναν εκδηλώσεις σπερματικών παρορμήσεων της ψυχής των ανθρώπων. Πολλά ιστορικά περιστατικά δημιουργήθηκαν ή επηρεάστηκαν από εταιρείες στην Ελλάδα που θυμίζουν την Φιλική Εταιρεία. Η εκδίωξη του βασιλιά Όθωνα το 1862, ο ελληνοτουρκικός πόλεμος του 1897, η επανάσταση του 1909 και η άνοδος του Βενιζέλου και πολλές άλλες περιπτώσεις βρίσκονται σε αυτή την κατηγορία. Υπάρχει ένας ισχυρός δεσμός ανάμεσα στην δημιουργία μυστικών εταιρειών στην Ελλάδα και στην προσδοκία περιφερειακών ή παγκοσμίων γεγονότων με εθνικό ενδιαφέρον.