Του Γιώργου Λιάλιου. Επί 2.400 χρόνια η εύφορη γη της Πιερίας κρατούσε καλά κρυμμένο στα σπλάχνα της ένα μακάβριο μυστικό: έναν ομαδικό τάφο, στην περιοχή της αρχαίας Πύδνας, όπου θάφτηκαν πρόχειρα εκατόν είκοσι άνδρες, γυναίκες και παιδιά. Άνθρωποι πεταμένοι σε ένα χωμάτινο λάκκο, χωρίς καμιά ταφική φροντίδα και χωρίς να φέρουν εμφανή σημάδια βίαιου θανάτου. Μετά τον αρχικό ενθουσιασμό, καθώς είναι ο πρώτος ομαδικός τάφος του είδους που ανακαλύπτεται στη Μακεδονία, οι αρχαιολόγοι δείχνουν σκεπτικοί. Τώρα η περαιτέρω μελέτη των οστών καλείται να δώσει απάντηση στο γρίφο. Τι συνέβη; Ποια ήταν η σχέση αυτών των ανθρώπων, πώς πέθαναν και γιατί έπρεπε να «εξαφανιστούν» με αυτό τον τρόπο; Ήταν Ιανουάριος του 2000 όταν οι αρχαιολόγοι, που πραγματοποιούν σωστικές ανασκαφές στο βόρειο νεκροταφείο της αρχαίας Πύδνας, δίπλα στο σημερινό Μακρύγιαλο, έφεραν στο φως ένα ασυνήθιστο για την περιοχή εύρημα: κάτω από μια μεγάλη επίχωση ήρθαν στο φως δώδεκα σκελετοί, που χρονολογούνται στον 4ο π.Χ. αιώνα, ριγμένοι πρόχειρα μέσα σε ένα μεγάλο ορθογώνιο όρυγμα. Το εύρημα αυτό ήταν από μόνο του μοναδικό. Τίποτα, όμως, δεν προμήνυε τη συνέχεια. Ο υπεύθυνος για τις ανασκαφές στην περιοχή, αρχαιολόγος Μάνθος Μπέσιος κάλεσε από την Kαβάλα τη συνάδελφό του Σεβαστή Τριανταφύλλου, ειδικευμένη στη μελέτη ανθρωπίνων οστών. «Η έκπληξή μας ήταν μεγάλη», λέει στην «K» η κ. Τριανταφύλλου. «Μας προκάλεσε εντύπωση το γεγονός ότι όλοι βρέθηκαν πεταμένοι, ακτέριστοι, ενώ η περίπτωση ενός ατόμου με περιλαίμιο άρχισε ήδη να βάζει τη φαντασία μας να καλπάζει...» . Όπως γίνεται σε κάθε ανάλογη περίπτωση, μετά τη συλλογή των σκελετών, καθαρίστηκε προσεκτικά το δάπεδο του τάφου, έτσι ώστε να καθοριστούν με ακρίβεια τα όριά του και κατόπιν να αποκαλυφθεί το φυσικό έδαφος, όπου αρχικά λαξεύθηκε το όρυγμα κατά την αρχαιότητα. «Βρεθήκαμε μπροστά σε μια δεύτερη έκπληξη», λέει η κ. Τριανταφύλλου, «καθώς άρχισε να αποκαλύπτεται μια δεύτερη στρώση σκελετών, σαφώς πιο πυκνή από την πρώτη, η οποία κάλυπτε στην κυριολεξία ολόκληρο το δάπεδο του ορθογώνιου (διαστάσεων 4Χ1,80μ.) ορύγματος». Οι καιρικές συνθήκες, το βάθος στο οποίο θα έπρεπε να εργαστεί με ασφάλεια το συνεργείο, αλλά και η έλλειψη πόρων επέβαλλε το προσωρινό «κλείσιμο» της ανασκαφής για μερικούς μήνες, μέχρι τον Οκτώβριο του 2000. Με τη συνέχιση της ανασκαφής, συνεχίστηκαν και οι εκπλήξεις. Kάτω από το πρώτο στρώμα, όπου είχαν βρεθεί δώδεκα σκελετοί, σε ένα δεύτερο στρώμα βρίσκονταν άλλοι 46, σε ένα τρίτο στρώμα μόλις δύο και στο τέταρτο και τελευταίο, στην αρχαιότερη χρονολογικά φάση, 60 σκελετοί, σε τελικό βάθος περίπου τεσσάρων μέτρων. Σύνολο: 120 άτομα, που πέθαναν κάτω από άγνωστες συνθήκες, κάποια στιγμή τον 4ο π.Χ. αιώνα. «Όταν σιγουρευτήκαμε ότι είχαμε αποκαλύψει την τελευταία στρώση... το ηθικό μας αναπτερώθηκε και βέβαια άρχισε η πλοκή των πιο απίστευτων σεναρίων για την ερμηνεία του ομαδικού αυτού τάφου», λέει η κ. Τριανταφύλλου. «Σε όλη τη διάρκεια της ανασκαφής πρέπει να ομολογήσω ότι προσπαθούσαμε να αναπαραστήσουμε την εικόνα της ομαδικής αυτής ταφής κατά τη διάρκεια της χρήσης της και το αποτέλεσμα ήταν φρικιαστικό. Δυστυχώς, οι σημερινές φωτογραφίες από ανάλογα παραδείγματα ομαδικών τάφων μας βοηθάνε να φέρουμε στο μυαλό μας τη στιγμή ρίψης των τελευταίων νεκρών της αρχαίας Πύδνας». Ο ομαδικός τάφος της Πύδνας είναι ο πρώτος του είδους που ανακαλύπτεται στην περιοχή της Μακεδονίας. Οι 120 σκελετοί που ανακαλύφθησαν ανήκουν σε όλες τις ηλικιακές ομάδες (νήπια, παιδιά, έφηβοι και ενήλικα άτομα) και στα δύο φύλα. «Θα μπορούσε να πρόκειται για μέλη ομάδων που σχετίζονται με συγγενικούς/οικογενειακούς δεσμούς», εξηγεί η κ. Τριανταφύλλου. «Είναι επομένως απαραίτητη η ανθρωπολογική εξέταση για την αναζήτηση τυχόν δεσμών συγγένειας, τόσο μακροσκοπικά, όσο και με την εφαρμογή ανάλυσης DNA». Οι σκελετοί όλων των φάσεων είναι πεταμένοι χωρίς κάποια επιμέλεια ή ταφική φροντίδα. «Αντίθετα, ο άτακτος αυτός τρόπος ρίψης των νεκρών μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι πρόκειται για βιαστική διαδικασία, που αποσκοπούσε βασικά στην απομάκρυνση του πτώματος». Οι σκελετοί βρέθηκαν στη θέση που πετάχθηκαν ως πτώματα. «Δεν μπορούμε σε καμιά περίπτωση να μιλήσουμε για συσσωρεύσεις οστών, ή πεταμένα ανθρώπινα μέλη, ως αποτέλεσμα δευτερογενούς ταφής».Η πρώτη μελέτη των οστών δεν είναι σε θέση να δώσει την ακριβή αιτία θανάτου. «Δεν μπορούμε να μιλήσουμε ξεκάθαρα για κακώσεις που μπορεί να προκλήθηκαν με βίαιο τρόπο, ώστε να αποτελέσουν αιτία θανάτου. Είναι απαραίτητη η μικροσκοπική εξέταση των σκελετών για την ανεύρεση ιχνών από όργανα, που μπορούν να προκαλέσουν βίαιο θάνατο», εξηγεί η κ. Τριανταφύλλου. «Επίσης, σε περίπτωση εμφάνισης επιδημίας, πάλι δεν είμαστε σίγουροι ότι τα συμπτώματα θα είναι φανερά στα σκελετικά κατάλοιπα. Επομένως, προς το παρόν, χωρίς να ολοκληρωθεί η εξέταση των σκελετών δεν μπορούμε να είμαστε ασφαλείς στα συμπεράσματά μας σε σχέση με τις παθολογικές αλλοιώσεις των συγκεκριμένων ατόμων». Ποιοι ήταν, τελικά, αυτοί οι άνθρωποι; Τα λιγοστά ευρήματα σχετίζονται κυρίως με την ένδυση των νεκρών, με εξαίρεση τέσσερις νεκρούς που έφεραν σιδερένια δεσμά. «Τα δεσμά παρουσιάζουν ποικιλία. Βρέθηκαν ένας σιδερένιος δεσμός-περιλαίμιο, μια σιδερένια πέδη στο πόδι, μια σιδερένια χειροπέδη και ένα ζευγάρι σιδερένιων πεδών στο πόδι. Η παρουσία σιδερένιων δεσμών, πάντως, δεν είναι άγνωστη στην περιοχή». Αποτελούσαν μια ομάδα χαμηλής κοινωνικής θέσης, οι οποίοι δεν κρίνονταν ικανοί από τους πολίτες της αρχαίας πόλης της Πύδνας να λάβουν ταφικές τιμές; Μήπως πρόκειται για δούλους ή αιχμάλωτους πολέμου; «Δυστυχώς οι πληροφορίες που διαθέτουμε για το θεσμό της δουλείας στην αρχαία Μακεδονία είναι ανύπαρκτες. Τα ερωτήματα της ανθρωπολογικής εξέτασης σε αυτή την περίπτωση θα επικεντρωθούν στην ανεύρεση τυχόν διαφοροποιήσεων από τη γενική εικόνα, στην ανεύρεση παθολογικών αλλοιώσεων, επεισοδίων υποσιτισμού, μηχανικών αλλοιώσεων που σχετίζονται με τον τρόπο απασχόλησης και διατροφικών συνηθειών, σε σχέση με τον υπόλοιπο πληθυσμό του 4ου αιώνα από το βόρειο νεκροταφείο της αρχαίας Πύδνας». Η μελέτη των 120 σκελετών και η συσχέτισή τους με άλλες ομαδικές ταφές που έχουν βρεθεί στον ελλαδικό χώρο απαιτούν χρόνο και οικονομική υποστήριξη, που αυτή τη στιγμή είναι εξαιρετικά δύσκολο να βρεθούν, στο πλαίσιο των δυνατοτήτων της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας. «Ήδη η ανασκαφή έγινε μέσα σε αντίξοες συνθήκες, με στενά χρονικά όρια και μηδαμινούς πόρους», λέει η κ. Τριανταφύλλου. «Η ανασκαφή του ομαδικού τάφου της αρχαίας Πύδνας κατέδειξε ακόμα μία φορά πόσο επιτακτική είναι η παρουσία ειδικού επιστημονικού προσωπικού. Η μοναδικότητα της συγκεκριμένης ταφής, καθώς και η εξαιρετική σημασία των πληροφοριών που αναμένεται να δώσει η μελέτη του υλικού επιβάλλουν την υπέρβαση των αντικειμενικών εμποδίων και προβλημάτων».