Η ΣΚΙΑ ΜΙΑΣ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗΣ ΑΙΡΕΣΗΣ ΠΟΥ ΣΤΟΙΧΕΙΩΝΕΙ ΤΑ ΒΑΛΚΑΝΙΑ

«Διάγουμε ένα βίο σκληρό και περιπλανητικό. Πάμε από πόλη σε πόλη σαν πρόβατα εν μέσω λύκων. Υποφέρουμε από τις διώξεις όπως οι απόστολοι και οι μάρτυρες. Η ζωή μας διάγεται με αποχή, προσευχή και ακατάπαυστη εργασία. Όμως όλα αυτά είναι εύκολα, γιατί δεν είμαστε πλέον αυτού του κόσμου» Ο μεσαιωνικός συγγραφέας Εβέρβνιους για τους ιερείς των Βογόμιλων

“Καταγγέλλουν τους πλουσίους, απεχθάνονται τον Τσάρο, γελοιοποιούν τους ανώτερους, καταδικάζουν τους ευγενείς κι απαγορεύουν τους δούλους να υπακούουν στους κυρίους τους”. Κοσμάς ο Ιερέας, Κατά των Βογομίλων

Λίγα χιλιόμετρα έξω από τη Θεσσαλονίκη, κοντά στην περιοχή της αρχαίας Πέλλας, βρίσκονται μια σειρά από παράξενα μεσαιωνικά μνημεία, που μέχρι πρόσφατα προβλημάτιζαν τους αρχαιολόγους, ενώ ενοχλούσαν και συνεχίζουν να ενοχλούν τη, γνωστή για την αλαζονεία και μισαλλοδοξία της, Ορθόδοξη Εκκλησία της χώρας μας. Πρόκειται για δεκάδες λίθινους σταυρούς, κυκλικού τύπου,  ορισμένοι εκ των οποίων φτάνουν σε ύψος τα δύο μέτρα. Τυλιγμένοι με λειχήνες, λυγισμένοι και φθαρμένοι από το βάρος των αιώνων αυτοί οι αινιγματικοί σταυροί είναι μοναδικοί στον ελλαδικό χώρο και αποτελούν αδιάψευστους μάρτυρες όχι μόνον της παρουσίας αλλά και της ακμής κατά το Μεσαίωνα θρησκευτικών ομάδων που δεν άνηκαν στο ορθόδοξο δόγμα, που υιοθετήθηκε επίσημα από τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία.

Πρόκειται για μνημεία-κατάλοιπα των Βογόμιλών, μιας νεομανιχαϊστικής αίρεσης που εμφανίστηκε στο χώρο της Θράκης και της Μακεδονίας τον 10 μ.κ.ε. αιώνα και, παρά τις διώξεις των Βυζαντινών Αυτοκρατόρων και της ορθόδοξης «Ιεράς Εξέτασης», κατάφεραν να επιβιώσουν μέχρι τον 15ο μ.κ.ε. αιώνα. Οι ίδιοι μπορεί να εξαφανίστηκαν (στη Βοσνία εξισλαμίστηκαν, ενώ στη Βουλγαρία έγιναν Καθολικοί) αλλά τα μνημεία τους –όσα τουλάχιστον επέζησαν από τη μανία των Ορθόδοξων διωκτών τους– συνεχίζουν να μας τους θυμίζουν. Και αυτό είναι κάτι που ενοχλεί την Ορθόδοξη Εκκλησία και τους εγχώριους «ορθόδοξους Ταλιμπάν», που δεν έπαψαν στιγμή να θεωρούν «εθνικό καθήκον» την εξάλειψη αυτών των «αιρετικών» μνημείων.

Αποτελεί κοινό μυστικό πως το ορθόδοξο ιερατείο, πιέστηκε πολύ από τους Ευρωπαίους ρομαντικούς και διαφωτιστές κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα, για να αποδεχθεί την ανάγκη ανάδειξης και προστασίας των αρχαίων ελληνικών ναών, στους οποίους λατρεύονταν οι παλιοί θεοί των Ελλήνων. Είναι γνωστό άλλωστε πως πολλοί αρχαιοελληνικοί ναοί καταστράφηκαν από τους ίδιους τους Χριστιανούς και σε ορισμένους από αυτούς κτίστηκαν πάνω στα θεμέλια τους ορθόδοξες εκκλησίες.

Παρ’ όλα αυτά το ορθόδοξο ιερατείο αναγκάστηκε να ανεχθεί την ύπαρξη τους και να αναγνωρίσει το αυτονόητο: πως οι Έλληνες δεν ήταν πάντα Χριστιανοί, και πως τα αρχαία μνημεία «έχουν δικαίωμα» να υπάρχουν. Δεν συνέβη όμως το ίδιο με τα μνημεία άλλων θρησκειών και πολιτισμών, που υπήρχαν διάσπαρτα στον ελλαδικό χώρο. Μέχρι πρόσφατα η εξαφάνιση αυτών των μνημείων θεωρούνταν «εθνικό χρέος».

Μέχρι το 1923 εκατοντάδες μουσουλμανικά τεμένη υπήρχαν διασκορπισμένα σ’ ολόκληρη την Ελλάδα και λειτουργούσαν κανονικά, όπως συμβαίνει σήμερα μόνο στη Δυτική Θράκη. Όλα αυτά τα τεμένη καταστράφηκαν μετά το 1923, οι μιναρέδες τους «αποκεφαλίστηκαν» και αφέθηκαν να φθαρούν από το χρόνο, ακόμη κι εκείνα τα μνημεία που είχαν μεγάλη ιστορική και πολιτιστική σημασία. Το ίδιο συνέβη και με αρκετές συναγωγές και νεκροταφεία των Εβραίων. Το ίδιο συνεχίζει να συμβαίνει και στις μέρες μας με τα ταφικά μνημεία των Βογόμιλων, μιας μεσαιωνικής αίρεσης που συνεχίζει να στοιχειώνει τα Βαλκάνια.

Ξετυλίγοντας το μυστήριο των Βογόμιλων

Βογόμιλοι. Όταν πληροφορήθηκα για πρώτη φορά γι’ αυτή την παράξενη μεσαιωνική αίρεση, που συνεχίζει να στοιχειώνει τα Βαλκάνια, το ενδιαφέρον μου άναψε και σύντομα μπήκα σε μια απίστευτη διανοητική περιπέτεια προκειμένου να ξετυλίξω το κουβάρι του «γνωστικιστικού όφεως»: Γνωστικοί, Οφίτες, Μανιχαίοι, Μασαλιανοί, Παυλικιανοί, Βογόμιλοι και Καθαροί –όλοι αξεδιάλυτα δεμένοι μεταξύ τους στην πορεία του Γνωστικισμού μέσα στην ιστορία– παρέλασαν μέσα στις σελίδες πολλών σχετικών βιβλίων που διάβασα. Οι Βογόμιλοι όμως βρίσκονταν πάντα στο επίκεντρο του ενδιαφέροντός μου. Ίσως επειδή εμφανίστηκαν στα Βαλκάνια.

Ίσως γιατί υπήρξε η κομβική αίρεση για τη διάδοση νέο-μανιχαϊστικών και γνωστικιστικών πεποιθήσεων προς την Ευρώπη. Γι’ αυτό και αναζήτησα τα ίχνη των Βογόμιλων, τα ίχνη ενός χαμένου κρίκου του γνωστικιστικού «όφεως», ο οποίος εμφανίστηκε στην Ελληνιστική Αίγυπτο για να καταλήξει, μέσω Μικρά Ασίας και Βαλκανίων, στην καρδιά της Δυτικής Ευρώπης, στην Προβηγκία, όπου κι εκφράστηκε στο πρόσωπο των της αίρεσης των Καθαρών (ή Αλβιγήνων).

Ακολουθώντας τη μακριά σκιά των Βογόμιλων στα Βαλκάνια περιπλανήθηκα στις φθαρμένες νεκροπόλεις της Βοσνίας, που ακόμη δεν έχει συνέλθει από τον αιματηρό εμφύλιο πόλεμο των αρχών της δεκαετίας του 1990 –παλιοί «δαίμονες» που έπρεπε να εξιλεωθούν. Για πάνω από τρεις αιώνες (12ος-15ος μ.Χ. αιώνας) η Βοσνία ήταν βυθισμένη στην «αιρετική πλάνη» του Βογομιλισμού και αποτέλεσε καταφύγιο των διωκόμενων αιρετικών της Ευρώπης και ιδιαίτερα των Καθαρών. Εκεί ιδρύθηκε η λεγόμενη Βοσνιακή Εκκλησία, που επιβίωσε αντιστεκόμενη γενναία στις «σταυροφορίες» των Καθολικών και Ορθόδοξων γειτόνων της κι αποτέλεσε κόμβο για τη διάδοση των νεογνωστικιστικών πεποιθήσεων στην Ευρώπη.

Στη σημερινή Βοσνία όλο και περισσότεροι Σλάβοι μουσουλμάνοι, γνωστοί πλέον και ως Μποσνιάκοι, ανάγουν την καταγωγή τους στους αιρετικούς Βογόμιλους του ύστερου μεσαίωνα (12ος-15ος αι. μ.Χ.), οι οποίοι και προσηλυτίστηκαν μαζικά στο Ισλάμ όταν οι Οθωμανοί κατέλαβαν οριστικά τα εδάφη τους το 1463 μ.κ.ε. Στην αρχή πέρασαν στο Ισλάμ οι Βόσνιοι φεουδάρχες, προκειμένου να μη χάσουν τα κτήματα και τα προνόμια τους. Κατόπιν προσηλυτίστηκαν οι αγρότες και οι δουλοπάροικοι  κι έτσι ένα μεγάλο τμήμα των Βόσνιων εξισλαμίστηκε.

Έτσι η Βοσνία, η χώρα των αιρετικών Βογόμιλων, μεταμορφώθηκε σε ισλαμικό κέντρο της περιοχής. Οι νέοι προσήλυτοι έδειξαν μεγαλύτερο ζήλο, από τους ίδιους τους Οθωμανούς, στην προώθηση του Ισλάμ στην Ευρώπη: η μετέπειτα κατάκτηση της Ουγγαρίας είναι έργο κυρίως των Βόσνιων, πρώην Βογόμιλων, μπέηδων. Ο εξισλαμισμός συνεχίστηκε σε όλη τη διάρκεια του 16ου αιώνα και τα τελευταία απομεινάρια των Βογόμιλων εξαφανίστηκαν οριστικά στα τέλη του 17ου αιώνα. Ή μήπως δεν εξαφανίστηκαν εντελώς;

Η Εμφάνιση των Βογόμιλων: Οι Βογόμιλοι υπήρξαν μια από τις μακροβιότερες (10ος-15ος μ.κ.ε. αιώνας) γνωστές αιρετικές ομάδες στον χριστιανικό κόσμο. Αν και αρχική τους κοιτίδα θεωρείται η βυζαντινή Θράκη ή -σύμφωνα με μια άλλη εκδοχή- η Μακεδονία, οι Βογόμιλοι εξαπλώθηκαν γρήγορα σ’ ολόκληρη τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία και ιδιαιτέρα στη Βουλγαρία, στη Σερβία και στη Βοσνία κι από εκεί, μέσω του κινήματος των Καθαρών, στη βόρεια Ιταλία και στη νότιο Γαλλία (Προβηγκία).

Η μακραίωνη ιστορία των Βογόμιλων έχει ως αφετηρία της τον 9ο μ.κ.ε. αιώνα, όταν έλαβαν χώρα μεγάλες μετακινήσεις πληθυσμών στο εσωτερικό της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Την ίδια εποχή άρχισε κι ο εκχριστιανισμός των Βουλγάρων με την απόφαση του βασιλιά Μπόρις Α’ να βαπτιστεί και να πάρει το όνομα Μιχαήλ (864). Ο Μπόρις επιδίωξε μέσω του χριστιανισμού να ενοποιήσει την εθνολογικά ανάμεικτη χώρα του, αλλά επειδή οι σχέσεις Βυζαντίου-Βουλγαρίας ήταν εχθρικές και ο λαός δεν έβλεπε με καλό μάτι τους Έλληνες ιεραποστόλους, τους οποίους και θεωρούσε ως το «μακρύ χέρι» της Κωνσταντινούπολης, δυσφορούσε για τις επιλογές της ηγεσίας του.

Γι’ αυτό και αρκετοί Βούλγαροι δεν προσηλυτίστηκαν στην Ορθοδοξία αλλά επέλεξαν πιο αιρετικούς δρόμους. Έτσι οι αιρετικοί Παυλικιανοί, κυρίως αρμενικής καταγωγής, που τους μετέφερε βίαια στη Θράκη τον 7ο μ.κ.ε. αιώνα ο Αυτοκράτορας Κωνσταντίνος Ε’, ήταν οι πρώτοι που διέδωσαν το Χριστιανισμό στη Βουλγαρία, έστω και με τη μορφή μιας νεομανιχαϊστικής αίρεσης…

Στη Θράκη λοιπόν, κάτω από την ισχυρή επίδραση του παυλικιανισμού διαμορφώθηκε λίγο αργότερα ο Βογομιλισμός. Αυτός προήλθε από μια όψιμη σύνθεση στοιχείων του παυλικιανισμού με τον μεσσαλιανισμό, στη σκιά πάντα των δυιστικών (μανιχαϊστικών) δοξασιών, και προσέλαβε σλαβικό χαρακτήρα με τη διάδοση του ανάμεσα στους ημιχριστιανικούς σλαβικούς λαούς της χερσονήσου μας, που συνέχιζαν να λατρεύουν τον Ήλιο και τη Σελήνη μαζί με το Χριστό!

Το πότε ακριβώς εμφανίστηκε ο Βογομιλισμός δεν είναι ιστορικά εξακριβωμένο. Σύμφωνα με τον Πατριάρχη Θεοφύλακτο αυτή η «νέα αίρεση» εμφανίστηκε κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Βούλγαρου Τσάρου Πέτρου (927-949μ.κ.ε.), όπως δείχνει και μια σχετική συλλογή από αναθεματισμούς. Υπάρχουν βεβαίως και παλαιότερα στοιχεία για τους Βογόμιλους, για «τους αδιάντροπους, που πιστεύουν ότι ο Σατανάς είναι ο μεγαλύτερος γιος του Θεού» (Κοσμάς ο Πρεσβύτερος), αλλά τα μέσα του 10ου μ.κ.ε. αιώνα μπορούν να θεωρηθούν ως εποχή της εμφάνισής τους.

Αιρεσιάρχης του Βογομιλισμού θεωρείται ο Μπόγκομιλ, ένας ιεροκήρυκας που έδρασε στην περιοχή της Φιλιππούπολης την περίοδο της βασιλείας του Πέτρου (927-965μ.κ.ε.). Από τ’ όνομα του, που σημαίνει στα ελληνικά Θεόφιλος (Μπογκ = Θεός και Μιλ = Φίλος), οι οπαδοί του ονομάστηκαν Βογόμιλοι (Θεόφιλοι). Σύμφωνα με μια άλλη εκδοχή το όνομα τους προέρχεται από τη θρησκευτική επίκληση «Κύριε Ελέησον» [1] (Bog Milovi), που σημαίνει ότι Βογόμιλοι είναι «Αυτοί που ζητούν το Έλεος του Θεού». Άλλες μεταγενέστερες ονομασίες των Βογόμιλων ήταν «Αδελφοί του Ελεύθερου Πνεύματος», «Αδελφοί της Ασίας», «Αδελφοί Σεραφείμ», «Φιλάδελφοι» κ.α.

Το κίνημα των Βογόμιλων ανατάραξε τις αγροτικές μάζες της σλαβικής ενδοχώρας των Βαλκανίων, δίδαξε, αφύπνισε και δημιούργησε ένα μαχητικό πνεύμα αντίστασης απέναντι σε κάθε μορφή εξουσίας. Παρ’ ότι ντυμένος με τα πέπλα θρησκευτικής αίρεσης, ο βογομιλισμός ήταν στη βάση του ένα «κοινωνικό» κίνημα, ως «διαμαρτυρία» των σλαβόφωνων επαρχιών απέναντι στην εξουσία των βυζαντινών πόλεων, με την έννοια ότι συσπείρωνε μεγάλες μάζες του σλαβικού στοιχείου της βαλκανικής ενάντια στην κεντρική βυζαντινή εξουσία. Πως όμως πέτυχε κάτι τέτοιο; Χάρη στις ιδιόμορφες δοξασίες του, που έκανε τις μάζες των ημιχριστιανών Σλάβων της χερσονήσου, να πιστεύουν ότι ο Σατανάς κατοικοεδρεύει στην Αγιά Σοφιά!

Η συλλογιστική τους ήταν απλή: Ο Ουρανός ανήκει στον Ιησού και η Γη στο Σατανά. Ποιοι, λοιπόν, έχουν την εξουσία στη Γη; Οι Βυζαντινοί, άρα είναι εκπρόσωποι του Σατανά και γι’ αυτό πρέπει να τους πολεμήσουμε.

Η «Αιρετικά καρδιά» της Μακεδονίας:  Μαζί μ’ αυτή τη σκέψη μια ριπή παγωμένου αέρα με χαστούκισε ευεργετικά. Οι αναμνήσεις από τη Βοσνία μου φάνηκαν ξαφνικά μακρινές. Βρισκόμουν στις Πρέσπες, στη «μυστική καρδιά» της Μακεδονίας, κέντρο του Βογομιλισμού στα Βαλκάνια τον 11ο μ.κ.ε. αιώνα.  Περπατούσα πάνω ανεμοδαρμένο νησάκι του Αγίου Αχίλλειου, που βρίσκεται μέσα στη λίμνη της Μικρής Πρέσπας, και κατευθυνόμουν προς την ομώνυμη βασιλική του 10ου μ.κ.ε. αιώνα.

Εκτός από τους λιγοστούς μόνιμους κατοίκους το νησάκι διέθετε κι αρκετές αγελάδες, που βοσκούσαν ελεύθερα και κούρευαν με την όρεξή τους το καταπράσινο χορτάρι. Η εικόνα των καλοδιατηρημένων ερειπίων του Αγίου Αχίλλειου με ταξίδεψαν στην εποχή του Βούλγαρου τσάρου Σαμουήλ. Δεν αποτελεί πλέον μυστικό πως ο Βογομιλισμός αποτελούσε το θρησκευτικό και ιδεολογικό υπόβαθρο πολλών οπαδών του Σαμουήλ, ο οποίος ίδρυσε ένα ισχυρό «Δυτικοβουλγαρικό» κράτος στις αρχές του 11ου μ.χ. αιώνα. Συντρίφτηκε όμως από τον σκληρό βυζαντινό αυτοκράτορα Βασίλειο Β’, το λεγόμενο Βουλγαροκτόνο, ο οποίος τύφλωσε παραδειγματικά τους 14.000 Βούλγαρους –οι περισσότεροι των οποίων ήταν Βογόμιλοι– αιχμάλωτους, που συνέλαβε στη μάχη στο Κλειδί (1014μ.κ.ε.).

Θυμάμαι χαρακτηριστικά την επίσκεψη μου το 1998 στο μοναστήρι Βόντοτσα (βρίσκεται στην κοιλάδα της Στρώμνιτσα της Πρώην Γιουγκοσλαβικής Δημοκρατίας της Μακεδονίας), το πόσο μου έκανε εντύπωση η θλίψη στο πρόσωπο του μοναχού Μετόντιε (Μεθόδιος), όταν μου διηγήθηκε την ιστορία της ίδρυσης της μονής: «Βόντι ότσι», σημαίνει «βγάζω μάτι» στα σλαβικά. Η μονή Βόντοτσα δημιουργήθηκε από τους τυφλούς Βούλγαρους αιχμαλώτους από τη μάχη στο Κλειδί. Σε κάθε εκατό τυφλούς αφηνόταν κι ένας μονόφθαλμος για να τους οδηγεί.

Έτσι διατηρείται πάντα η αυτοκρατορική εξουσία: Δια πυρός και σιδήρου!

Λέγεται πως ο Βούλγαρος Τσάρος Σαμουήλ δεν άντεξε τη στεναχώρια από την ήττα στη μάχη και την τραγική μοίρα των στρατιωτών του και πέθανε από καρδιακή προσβολή. Το 1966, 952 χρόνια μετά τον θάνατο του Σαμουήλ, ο καθηγητής αρχαιολογίας του ΑΠΘ Νικόλαος Μουτσόπουλος, που για πολλά χρόνια μελετούσε τις αρχαιότητες της Μακεδονίας, ανακάλυψε τον τάφο του Σαμουήλ στο νησάκι του Αγίου Αχίλλειου που βρίσκεται στη μικρή Πρέσπα.

Ο τάφος βρίσκονταν στα  τα ερείπια μιας μεγαλόπρεπης Βασιλικής που κτίστηκε το 990 μ.κ.ε. από τον τσάρο Σαμουήλ. Να πως περιέγραψε ο Έλληνας αρχαιολόγος αυτή τη μεγάλη ανακάλυψη:

«Κατάλαβα αμέσως ποιος ήταν όταν είδα το αγκυλωμένο χέρι. Όλα τα οστά είχαν το χρώμα της αυτοκρατορικής πορφύρας και στο ύψος της λεκάνης υπήρχε χρυσοΰφαντο ύφασμα τέτοιο που μόνο στην αυλή της Κωνσταντινούπολης μπορούσες να βρεις. Το στόλιζαν δύο παπαγάλοι τοποθετημένοι πλάτη-πλάτη. Η συγκίνησή μας έγινε μεγαλύτερη όταν ήλθε η επιβεβαίωση από τις Ακαδημίες Επιστημών της Σόφιας, της Μόσχας και του Εριβάν στην Αρμενία. Ήταν ο Σαμουήλ».

Ο τάφος ανακαλύφθηκε ανέπαφος επειδή επάνω στην καλυπτήρια πλάκα στηριζόταν αρχικά κτιστό αρκοσόλιο (arcosolium) που εμπόδιζε την μετακίνησή της.

Στη σλαβική ενδοχώρα της Μακεδονίας ο Βογομιλισμός διατηρούσε ισχυρά ερείσματα από τον 10ο μ.κ.ε. αιώνα. Επηρέαζε μεγάλες αγροτικές μάζες, που είχαν ξεκάθαρες αντιφεουδαρχικές τάσεις. Αυτή η διυστική αίρεση απαντούσε απλά στα αιώνια ερωτήματα ενός φτωχού κι ακαλλιέργητου λαού, όπως ήταν οι Σλάβοι της ενδοχώρας:

Γιατί ο Θεός να δίνει σε μερικούς ανθρώπους πολλά καλά και λίγα κακά, ενώ στους υπόλοιπους να δίνει πολλά κακά και λίγα καλά; Γιατί να υπάρχουν λίγοι πλούσιοι (φεουδάρχες), ενώ οι περισσότεροι άνθρωποι να υποφέρουν από φτώχεια και δυστυχία;

Το βογομιλικό κίνημα στη Μακεδονία ήταν εχθρικό προς τους Βυζαντινούς και τους Βούλγαρους κυρίαρχους, προς τους τοπικούς φεουδάρχες και προς εκκλησιαστική ιεραρχία. Οι Βογόμιλοι επιτίθονταν, λοιπόν, στις ανώτερες τάξεις των αξιωματούχων και των κληρικών και επειδή ο Σαμουήλ έτρεφε παρόμοιες πεποιθήσεις, κέρδισε τη συμπάθεια τους κι έτσι, εντάχθηκαν στις τάξεις του στρατού του. Μετά την ήττα του Σαμουήλ ο Βογομιλισμός δεν εξαφανίστηκε, αντίθετα εξαπλώθηκε όλο και περισσότερο ανάμεσα στους δυσαρεστημένους αγρότες της Βαλκανικής.

Τα άγνωστα Βογομιλικά μνημεία της Μακεδονίας: Ο χώρος της μεσαιωνικής Μακεδονίας υπήρξε λοιπόν ένα από τα κέντρα των Βογόμιλων στα Βαλκάνια. Η παρουσία πάντως ισχυρών βογομιλικών κοινοτήτων στην ενδοχώρα της Θεσσαλονίκης μεταξύ του 10ου και του 14ου αιώνα επιβεβαιώνεται από πολλές βυζαντινές πηγές. Στην πραγματεία του Κατά Πασών των Αιρέσεων, ο αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης Συμεών (15ος αιώνας) ταξινομεί ως υπ’ αριθμόν ένα κίνδυνο για τους Ορθόδοξους τους «Βογόμυλους, ανθρωπάρια δυσσεβέστατα, οι οποίοι και Κουδούγεροι ονομάζονται» (Μακαρίου Συμεών Άπαντα, Λειψία 1791, σ.17).

Σύμφωνα μάλιστα με το γνωστό βυζαντινολόγο Στίβεν Ράνσιμαν, η επικρατέστερη προέλευση της ονομασίας «Κουδούγεροι» σχετίζεται με το χωριό Κουτούγερι των Βοδενών, τα σημερινά δηλαδή Καισαριανά Πέλλας (Steven Runciman The Medieval Manichee, Cambridge University Press 1947). Όπως καταλαβαίνεται η περιοχή του κάμπου της κεντρικής Μακεδονίας έβριθε το Μεσαίωνα από «αιρετικούς» Βογόμιλους και αυτό είναι κάτι που ενοχλεί την κυρίαρχη ορθόδοξη εκκλησία της Ελλάδας, που επιδιώκει να κάνει «εθνοκάθαρση» ακόμη και στα μνημεία του παρελθόντος.

Η εξαφάνιση αυτών των «αιρετικών» νεκροταφείων από το χώρο της Μακεδονίας συνεχίζει να θεωρείται «ιερό καθήκον» από τους νεορθόδοξους «Ταλιμπάν». Αυτό συνέβη πριν από μερικά χρόνια στους εντυπωσιακούς μονολιθικούς σταυρούς του παλιού νεκροταφείου της Παλιάς Πέλλας των Γιαννιτσών. Τον Οκτώβριο του 2001, όπως κατήγγειλαν ευαισθητοποιημένοι κάτοικοι της περιοχής, «τα συνεργεία του δήμου, υπό την καθοδήγηση της τοπικής εκκλησιαστικής αρχής εισέβαλαν με μπουλντόζα στο χώρο του παλιού νεκροταφείου, εκθεμελίωσαν και κατέστρεψαν το βογομιλικό νεκροταφείο, χωρίς την επίβλεψη αρχαιολόγου και ενώ η πλειοψηφία των κατοίκων αντιδρά για την επιλεγείσα περιοχή». Ως δικαιολογία αυτής της ανυπολόγιστης καταστροφής προβλήθηκε η ανάγκη «ανάπλασης» του χώρου και η επιθυμία του τοπικού ιερέα για την εκεί οικοδόμηση μιας νέας εκκλησίας!

Στις καταγγελίες η αρμόδια 11η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων αντέδρασε χλιαρά, παρά το γεγονός ότι κατά την αυτοψία που πραγματοποιήθηκε εκεί στις 9 Οκτωβρίου του 2001«διαπιστώθηκε ότι κατά τη διάρκεια σκαπτικών εργασιών καθαιρέθηκαν λίθινοι σταυροί μεταβυζαντινής περιόδου».

Στην πραγματικότητα μια μπουλντόζα ξερίζωσε τους μεσαιωνικούς σταυρούς και τους μετέφερε σ’ ένα «ακριανό σημείο» και κατά τη μεταφορά πολλοί σταυροί γδάρθηκαν, ενώ ορισμένοι (2-3 σε σύνολο 21) θρυμματίστηκαν κιόλας! Στις πιεστικές ερωτήσεις δημοσιογράφων της εφημερίδας Ελευθεροτυπία, οι υπάλληλοι της 11ης Εφορείας είχαν το θράσος να δηλώσουν πως «το εν λόγω νεκροταφείο είναι μη αρχαιολογικός, και ως εκ τούτου μη διατηρητέος χώρος», γι’ αυτό και χρησιμοποιούν επίτηδες τον όρο «μεταβυζαντινά μνημεία», άσχετα αν αυτοί οι μονολιθικοί σταυροί χρονολογούνται από τον 10ο αιώνα! Επισκέφθηκα το εν λόγω νεκροταφείο τον Οκτώβριο του 2005 και με θλίψη είδα τις πεσμένες και θρυμματισμένες μεσαιωνικές ταφόπλακες των Βογόμιλων. Το θέαμα ήταν αποκαρδιωτικό και δεν τιμά καθόλου μια χώρα που θέλει να λέγεται «κοιτίδα του ευρωπαϊκού πολιτισμού».

Στην περιοχή του νομού Πέλλας υπάρχουν πολλά μεσαιωνικά νεκροταφεία και ορισμένα από αυτά χαρακτηρίζονται τυπολογικά «βογομιλικού τύπου»,  παρουσιάζοντας πολλές ομοιότητες με τις βογομιλικές νεκροπόλεις της Βοσνίας καθώς και με τα μνημεία των Καθαρών της Προβηγκίας, οι οποίοι αποτελούσαν ακόμη μια προέκταση των νεομανιχαίων Βογόμιλων στο χώρο της νότιας Γαλλίας. Αυτό άλλωστε είχε επισημάνει το 1988 στο 8ο Συμπόσιο Βυζαντινής και Μεταβυζαντινής Αρχαιολογίας και Τέχνης ο βυζαντινολόγος Νικόλαος Οικονομίδης, που έκανε λόγο για την ομοιότητα αυτών των μνημείων με αντίστοιχες μονολιθικές στήλες της νότιας Γαλλίας, της Βουλγαρίας και της Βοσνίας, που αποδίδονται στους Βογόμιλους και τη «θυγατρική» τους δυτικοευρωπαϊκή μεσαιωνική αίρεση των Καθαρών.

Καθόλου περίεργο λοιπόν που η αείμνηστη Μελίνα Μερκούρη, η τότε Υπουργός Πολιτισμού, αποφάσισε να κηρύξει διατηρητέο το μεσαιωνικό νεκροταφείο της Χαλκηδόνας, όπου συναντάμε άλλους 53 λίθινους σταυρούς «βογομιλικού τύπου» (απόφαση αρ. Β2/Φ34/29280/756 της 4 Αυγούστου του 1988). Ωστόσο τα εντυπωσιακά αυτά μνημεία δεν αναφέρονται σε κανέναν τουριστικό οδηγό, σε κανένα βιβλίο, δεν υπάρχει καμιά πινακίδα που οδηγεί σ’ αυτά και γενικώς υπάρχει γύρω τους μια «διατεταγμένη σιωπή». Πρέπει κανείς να ψάξει πολύ για να τα ανακαλύψει.

Αυτό το νεκροταφείο των Βογόμιλων βρίσκεται μόλις 31 χιλιόμετρα βορειοδυτικά της Θεσσαλονίκης. Δεν υπάρχει καμιά πινακίδα που να οδηγεί σ’ αυτό, παρά το γεγονός πως βρίσκεται εκατό μόλις μέτρα από την εθνική οδό Θεσσαλονίκης-Έδεσσας. Για να εντοπίσει κανείς αυτό το σπάνιο νεκροταφείο θα πρέπει, λίγο πριν μπει στη Νέα Χαλκηδόνα, να στρίψει δεξιά και, αφού ακολουθήσει για λίγο έναν χωματόδρομο, να φθάσει εκκλησία των Αποστόλων Πέτρου και Παύλου. Αυτή η εκκλησία είναι μεσαιωνική, όπως μαρτυρούν και οι ογκόλιθοι των τοίχων της –μάλιστα στη βόρεια πλευρά της εκκλησίας υπάρχει εντοιχισμένη μια σπάνια βογομιλική ταφόπλακα που έχει χαραγμένο τον ήλιο και τη Σελήνη, συνηθισμένα σύμβολα των πρώην παγανιστών Σλάβων Βογόμιλων.

Ακριβώς πίσω της υπάρχουν διάσπαρτοι οι μονολιθικοί σταυροί των Βογόμιλων. Κάποιοι είναι σπασμένοι, άλλοι είναι θαμμένοι μέσα στο χώμα και μόλις διακρίνονται, ενώ δύο-τρεις στέκουν ακόμη όρθιοι, αν και γυρτοί, και το ύψος τους φθάνει τα δύο μέτρα. Εννοείται πως ο χώρος είναι καλυμμένος με αγριόχορτα, ενώ κάποιοι επιτήδειοι αρχαιοκάπηλοι έχουν ανασκάψει ορισμένους τάφους για να κλέψουν οτιδήποτε θάφτηκε μαζί με τους νεκρούς.

Η ατμόσφαιρα είναι εντελώς «γκόθικ», πράγμα που επηρεάζει ακόμη και τους ανίδεους σχετικά με τους Βογόμιλους. Τα μνημεία σε ταξιδεύουν. Νομίζεις προς στιγμήν πως δεν βρίσκεσαι στην Ελλάδα, αλλά στους λόφους της Βοσνίας, ακόμη και στα γεμάτα με κέλτικα μνημεία οροπέδια της Σκοτίας. Πρόκειται ασφαλώς για ψευδαίσθηση γιατί το νεκροταφείο αυτό, αν βρισκόταν σε κάποια φυσιολογική ευρωπαϊκή χώρα, θα ήταν περιποιημένο, καλοδιατηρημένο, και θα υπήρχαν παντού πινακίδες που θα υποδείκνυαν την ύπαρξη του. Όχι όμως στην Ελλάδα, όπου τα μεσαιωνικά  βογομιλικά μνημεία της Μακεδονίας έχουν μπει στο στο στόχαστρο των «εγχώριων Ταλιμπάν».

Είναι παράξενο πάντως πως αυτά τα «αιρετικά» μνημεία στην αυλή της εκκλησίας των Αποστόλων Πέτρου και Παύλου κατόρθωσαν να επιζήσουν ως τις μέρες μας και δεν καταστράφηκαν προηγουμένως από τους φανατικούς ορθόδοξους. Το μυστήριο λύνεται αν παρατηρήσει κανείς τα ίχνη της βάσης του μιναρέ που σώζονται ακόμη εκεί. Στα τέλη του 14ου αιώνα, με την έλευση των Οθωμανών, η παλιά βυζαντινή εκκλησία μετατράπηκε σε μουσουλμανικό τέμενος για τους πιστούς του Αλλάχ της περιοχής.

Αυτοί δεν πρέπει να ήταν μόνο νεοφερμένοι Τούρκοι, αλλά και πρώην Βογόμιλοι της Μακεδονίας που πέρασαν στο Ισλάμ προσελκυόμενοι από την ανεικονικότητα της μουσουλμανικής θρησκείας (ως γνωστόν οι Βογόμιλοι απέρριπταν τις εικόνες, το σταυρό και τις εκκλησίες). Αφού εξισλαμίστηκαν οι Βογόμιλοι είχαν κάθε λόγο να σεβαστούν τους τάφους των προγόνων τους και τα σύμβολα της «παλιάς θρησκείας» τους. Έτσι οι μεσαιωνικοί τάφοι παρέμειναν σχεδόν ανέπαφοι μέχρι το 1923, όταν οι μουσουλμάνοι της Μακεδονίας ανταλλάγησαν με τους ορθόδοξους της Μικρά Ασίας και εκδιώχθηκαν στην Τουρκία.

Η θρησκευτική κοσμοθέαση και οι πεποιθήσεις των Βογόμιλων: Οι πρώτοι Βογόμιλοι, σύμφωνα με τις περιγραφές του Κοσμά του Ιερέα, απέρριπταν ολόκληρη την Παλαιά Διαθήκη και βασίζονταν κυρίως στην Καινή Διαθήκη. Οι μετέπειτα Βογόμιλοι κράτησαν από την Παλαιά Διαθήκη τους Ψαλμούς και τα δεκαέξι βιβλία των Προφητειών. Από την Καινή Διαθήκη σεβόντουσαν περισσότερο τα Ευαγγέλια του Ιωάννη. Ερμήνευαν τις Γραφές αλληγορικά για να υποστηρίξουν έτσι τις δυϊστικές και αντί-μυστηριακές τους ιδέες.

Οι Βογόμιλοι δεν έπαιρναν κατά γράμμα την ιστορία των Ευαγγελίων. Αντίθετα ισχυρίζονταν ότι η ζωή του Χριστού ήταν συμβολική και περιείχε βαθύτερες αλήθειες, οι οποίες «παραχαράκτηκαν» από την Εκκλησία. Η Αγία Τριάδα θεωρούνταν πλάνη και απορρίπτονταν. Οι Βογόμιλοι έλεγαν ότι δεν υπάρχει Πατήρ, Υιός και Άγιο Πνεύμα, αλλά ότι αυτά τα τρία ονόματα άνηκαν μόνον στον Πατέρα. Σύμφωνα με τους ίδιους, ο Υιός και το Άγιο Πνεύμα, αφού τέλειωσαν την αποστολή τους, επέστρεψαν στον Πατέρα. Τέλος ο σταυρός απορρίπτονταν ως διαβολικός, εφόσον ήταν το όργανο που χρησιμοποιήθηκε για τη θανάτωση του Ιησού.

Η απόκρυφη βιβλιογραφία που δημιουργήθηκε για τους Βογόμιλους συμπλήρωσε την εικόνα που έχουμε γι’ αυτούς. Στο ψευδο-βογομιλικό Μυστικό Βιβλίο ανακατεύεται ολόκληρη η πρώιμη χριστιανική μυθολογία, παγανιστικά (αρχαία και σλαβικά) στοιχεία, ορφισμός, ανατολική φιλοσοφία και ιστορίες της γέννησης του Ιησού και της ζωής της Μαρίας. Ο συγκρητισμός αποτελεί τη βάση της φιλοσοφίας των Βογόμιλων. Το βογομιλικό δόγμα είναι βαθιά πεσιμιστικό, πράγμα λογικό εφόσον αναδύθηκε στις πιο προβληματικές και κρίσιμες περιόδους του Μεσαίωνα.

Για να γίνει κανείς Βογόμιλος αρκούσε να συμμετάσχει σε μια τελετή που ονομάζονταν «βάπτισμα δια του πυρός του Αγίου Ιωάννη του Βαπτιστή», σε αντιπαραβολή με το ορθόδοξο βάπτισμα, το οποίο και απέρριπταν. Αρνιόταν επίσης την εκκλησία, τους τύπους, τους αγίους, τα μυστήρια και κάθε μορφή εξωτερικής λατρείας. Πίστευαν μόνο στην προσευχή ως τρόπο άμεσης επικοινωνίας με το Θεό. Ζούσαν όσο το δυνατόν ασκητικά. Απέφευγαν την κρεωφαγία, την οινοποσία και τη θανάτωση των ζώων! Όλα ξεκινούσαν από τη βαθιά τους πεποίθηση ότι ο υλικός κόσμος και το ανθρώπινο σώμα ήταν σατανικά δημιουργήματα. Αντίθετα ο ουρανός και η ψυχή του ανθρώπου ήταν δημιουργήματα του Θεού.

Για να επιβιώσουν ωστόσο οι κοινότητες τους κάποιοι έπρεπε να εργάζονται και να κάνουν παιδιά. Γι’ αυτό οι κανόνες τους χώριζαν σε δύο ομάδες: μόνον οι «Τέλειοι» ή «Εκλεκτοί» (τους αποκαλούσαν επίσης «Παρηγορητές» και «Αγαθούς Ανθρώπους») μπορούσαν να ζουν ασκητικά, να διδάσκουν και να προσηλυτίζουν. Οι υπόλοιποι, οι Πιστοί και οι Ακροατές, μπορούσαν να ζουν την απλή και καθημερινή ζωή και να εξασφαλίζουν την υλική επιβίωση της κοινότητας. Μπορούσαν να παντρεύονται, να εργάζονται, να κάνουν παιδιά, να πολεμούν κ.α.

Οι Βογόμιλοι ήταν δυιστές, αλλά όχι τόσο καθαρόαιμοι, όσο οι Παυλιακιανοί και οι Μανιχαίοι. Ξεκινούσαν με την πεποίθηση της πτώσης του Σατανά (ή Σαταναήλ), τον οποίο και θεωρούσαν ως το μεγαλύτερο γιο του Θεού (ο Ιησούς ήταν ο μικρότερος). Πίστευαν ότι ο Σαταναήλ, ο «κοσμοποιητής», έπεσε στη γη, όταν αυτή ήταν ακόμη σκεπασμένη με νερά. Χώρισε τα ύδατα κι έκανε τη γη κατοικήσιμη. Δημιούργησε τον κόσμο. Προσπάθησε να δημιουργήσει και τον άνθρωπο, αλλά κατάφερε να φτιάξει μονάχα το σώμα του. Δεν μπόρεσε όμως να το ζωντανέψει. Τότε ζήτησε τη βοήθεια του Θεού. Ο Θεός όμως του είπε ότι θα έδινε στον άνθρωπο ζωή μόνο αν έπαιρνε ο Σαταναήλ τις ψυχές από τον παράδεισο. Αυτός συμφώνησε κι έτσι ο Θεός εμφύσησε τη ζωή στον άνθρωπο.

Ο Σαταναήλ όμως, επειδή ζήλευε τον θεόπνευστο άνθρωπο, δεν κράτησε την υπόσχεση του. Εξαπάτησε τον Αδάμ και την Εύα, που γέννησε τον σατανικό Κάιν. Αυτός, σκότωσε τον αδελφό του Άβελ, επιβάλλοντας έτσι την κυριαρχία του Σαταναήλ στον κόσμο. Ο Σαταναήλ παρουσιάστηκε αργότερα στους Εβραίους ως ο ανώτερος και απόλυτος Θεός, αποκαλώντας τον εαυτό του Γιαχβέ.  Ο Θεός όμως, για να προστατεύσει τον άνθρωπο, έστειλε τον Ιησού Χριστό, τον λυτρωτή.

Αυτός, ο δεύτερος υιός του Θεού ήρθε στον κόσμο για να τον απαλλάξει από την «διαβολική κυριαρχία» του μεγαλύτερου αδερφού του. Ο Σαταναήλ σχεδίασε το θάνατο του «ανατρεπτικού» Ιησού, χωρίς όμως να γνωρίζει την αντοχή του στους φυσικούς πόνους: το σώμα του Ιησού δεν ήταν παρά μια «σάρκινη ενδυμασία». Με την ανάσταση του Ιησού ο Σαταναήλ είχε νικηθεί. Έχασε τη θεϊκή του δύναμη κι επίσης την αγγελική κατάληξη «ηλ» κι έγινε έτσι απλός «Σατανάς».

Αυτή ήταν σε γενικές γραμμές η κοσμολογία των Βογόμιλων, που έβλεπαν τον άνθρωπο ως πεδίο μάχης ανάμεσα στο Καλό και στο Κακό, ανάμεσα στον Χριστό και στον Σαταναήλ. Όπως οι αρχαίοι γνωστικοί πίστευαν κι αυτοί στη «θεϊκή σπίθα» ή αλλιώς στο ανθρώπινο πνεύμα, που είχε όμως παγιδευτεί σ’ αυτό το διαβολικό κόσμο, στη «μαύρη σιδερένια φυλακή».

Οι αντιεξουσιαστές του Μεσαίωνα: Οι Βογόμιλοι δεν ήταν απλώς μια θρησκευτική κίνηση αλλά και μια κοινωνική. Ήταν ένα αναρχικό κίνημα, σύμφωνα και με τα λεγόμενα του Κοσμά του Ιερέα, ο οποίος έγραψε στο περιβόητο Κατά Βογομίλων: «Καταγγέλλουν τους πλουσίους, απεχθάνονται τον Αυτοκράτορα, γελοιοποιούν τους ανωτέρους, καταδικάζουν τους ευγενείς κι απαγορεύουν σ’ όλους τους δούλους να υπακούουν στους Κυρίους τους». Κάποτε αυτό μπορούσε να ηχούσε ως μομφή, σήμερα όμως φτάνει στ’ αυτιά μου ως έπαινος. Οι Βογόμιλοι δεν ήταν παρά ένα είδος αντιεξουσιατών του Μεσαίωνα!

Γι’ αυτούς τους κατατρεγμένους αιρετικούς του μεσαίωνα η απομονωμένη περιοχή των μακεδονικών λιμνών ήταν πάντα ένα φυσικό καταφύγιο. Κοντά στη πόλη της Οχρίδας, στις όχθες της ομώνυμης λίμνης, βρίσκονται τα ερείπια του μεσαιωνικού κάστρου του τσάρου Σαμουήλ. Λίγο νοτιότερα, κοντά στα σύνορα με την Αλβανία, βρίσκεται και το βυζαντινό μοναστήρι του οσίου Ναούμ, όπου πολλοί απόγονοι των Βογόμιλων μεταστράφηκαν στην ορθοδοξία για ν’ αποφύγουν τις διώξεις:

«Όταν είπε και από που κατάγεται και ότι οι δικοί του δεν ανήκουν ούτε στο Ανατολικό ούτε στο Δυτικό χριστιανισμό, αλλά στη ‘’θρησκεία των παππούδων’’, δηλαδή ήταν Βογόμιλοι ή Παταρένοι, τον υποχρέωσαν να περάσει μερικά χρόνια σε μετάνοια, ως δόκιμος, πριν ενταχθεί στην Αδελφότητα», (Μίλοραντ Πάβιτς, Η Εσωτερική Πλευρά του Ανέμου).

Τόσο οι Βογόμιλοι όσο και οι Παυλικιανοί, που υπήρξαν και οι πνευματικοί πατέρες τους, υπέστησαν σκληρές διώξεις από τους Βυζαντινούς αυτοκράτορες, τους Βούλγαρους, τους Σέρβους και τους Ούγγρους βασιλείς, και όσοι επιβίωσαν αναγκάστηκαν να μεταστραφούν. Στη Βοσνία οι Βογόμιλοι έγιναν μουσουλμάνοι, στη Μακεδονία έγιναν ορθόδοξοι και στη Βουλγαρία καθολικοί. Οι τελευταίοι Παυλικιανοί της Βουλγαρίας έγιναν καθολικοί τον 18ο αιώνα και μέχρι πρόσφατα διασώζονταν η ονομασία Pauliciani σε μια παλιά γειτονιά της Φιλιππούπολης. Η πλειονότητα των σημερινών Βούλγαρων καθολικών είναι απόγονοι Παυλικιανών και Βογόμιλων. Αν και δεν έχουν υπάρχουν πλέον Βογόμιλοι, εντούτοις έχουν επιβιώσει πολλές βογομιλικές δοξασίες και ιδέες, που συνεχίζουν να επηρεάζουν την κοσμοθέαση των λαών της Βαλκανικής.

Η εκδίκηση των Βογόμιλων: Καταδιωγμένοι, κυνηγημένοι, συκοφαντημένοι και βασανισμένοι, οι Βογόμιλοι εμφανίστηκαν σε δύσκολους καιρούς, έπειτα από καταστροφές κι επιδημίες, όταν υπήρχε η υπόνοια πως ο Θεός είχε «εγκαταλείψει τα πράγματα του κόσμου να κινούνται στην τύχη» (P. Gautier). Οι βογομιλικές ιδέες διαδόθηκαν κυρίως μεταξύ των Σλάβων της βαλκανικής χερσονήσου, οι οποίοι «κατάλαβαν πολύ βαθύτερα τον αδελφικό λόγο του Ευαγγελίου, και ετέθησαν επικεφαλής των κατωτέρων στρωμάτων της ανθρωπότητας εκείνης της εποχής» (Μπογιάν Μπόεβ).

Θα έλεγε κανείς πως οι Σλάβοι, εξαιτίας των αρχαϊκών πατριαρχικών κοινωνικών δομών τους, ιδιαίτερα μάλιστα του συστήματος της ζάντρουγκα (μιας πατρογραμμικά διευρυμένης οικογένειας που λειτουργεί σε κοινό χώρο), ήταν κατά κάποιο τρόπο έτοιμοι να δεχθούν τον Βογομιλισμό, που επικροτούσε την κοινοκτημοσύνη και την επιστροφή στον «αντικαπιταλιστικό» Χριστιανισμό των πρώτων αιώνων. Αρκετοί μάλιστα ερευνητές έφτασαν στο σημείο να ανιχνεύσουν στο σύστημα της ζάντρουγκα πρώιμες «κομμουνιστικές τάσεις» στους Σλάβους των Βαλκανίων!

Το σίγουρο πάντως είναι πως οι Σλάβοι της βαλκανικής χερσονήσου διακρίνονται για τις τάσεις αμφισβήτησης οποιασδήποτε εξουσίας. Αυτό θα μπορούσε να οφείλεται και στην πνευματική κληρονομιά του βογομιλισμού, ιδεολογικά κατάλοιπα του ανιχνεύονται ακόμη και σήμερα στην αναρχική τάση των βαλκανικών λαών. Βέβαια η κληρονομιά των Βογόμιλων δεν περιορίζεται μόνον στα Βαλκάνια, καθώς αυτό το κίνημα κατάφερε να διαδοθεί στη Δύση και ν’ αποτελέσει το πνευματικό και ιδεολογικό υπόβαθρο των Καθαρών και άλλων νεομανιχαϊστικών αιρέσεων της Ευρώπης.

Η βογομιλική επίδραση κυρίως στη Γαλλία φαίνεται και μέσα από τη λέξη Bougre, που είναι παραφθορά της λέξης Bulgarus (Βούλγαρος), μια λέξη που υποδεικνύει περιφρονητικά τον  αιρετικό και τον «αποτρόπαιο αμαρτωλό». Δεν είναι τυχαίο άλλωστε που στη Δύση ο οπαδός του Βογομιλισμού ταυτίζονταν σχεδόν πάντα με το Βούλγαρο. Αυτοί λοιπόν οι Bulgari/Bougres έμειναν τελικά γνωστοί στη Γαλλία ως Καθαροί. Κάτω από την επιρροή του βογομιλισμού δημιουργήθηκαν στη Δύση πολλές μυστικές και αποκρυφιστικές αδελφότητες, που προετοίμαζαν τη νέα συνειδητότητα ενός νέου πολιτισμού. Ανάμεσα τους ξεχωρίζει η αδελφότητα των Ροδόσταυρων, την οποία ίδρυσε ο Καθαρός (Βογόμιλος) Κρίστιαν Ρόζενκροιτς (Χριστιανός Ροδόσταυρος), που έζησε τον 14ο μ.κ.ε. αιώνα.

Από την άλλη ο Βογομιλισμός εκδικήθηκε εκείνους που τον πολέμησαν. Σύμφωνα με τον Μωρίς Μέτερλινγκ: «Κάθε λαός, κάθε κοινωνία, κάθε φυλή, που κάνει αδικίες, βίαιες πράξεις κλπ. έλκει πάνω του σαν μαγνήτης τις δυνάμεις της καταστροφής και θα περάσει από μια καταστροφή ή θα εξαφανιστεί». Οι Βυζαντινοί, που καταδίωξαν πεισματικά τους αιρετικούς Παυλικιανούς και Βογόμιλους της Μικράς Ασίας, απώλεσαν μέσα σε λίγα χρόνια τον έλεγχο αυτής της ζωτικής χερσονήσου, της «σπονδυλικής στήλης» της αυτοκρατορίας τους, καθώς με την εμφάνιση των Τούρκων οι περισσότεροι αιρετικοί μεταστράφηκαν στον ισλαμισμό.

Ο σφαγιασμός και η εξορία των Βογόμιλων από τους Βούλγαρους τσάρους ήταν ακριβώς ένα από τα κύρια αίτια της πτώσης της Βουλγαρίας υπό τον Τουρκικό ζυγό, που είχε ως συνέπεια μια σκληρή κατοχή διάρκειας πέντε αιώνων, στη διάρκεια της οποίας οι Βούλγαροι κινδύνεψαν να χάσουν την πολιτιστική τους ταυτότητα. Οι Σέρβοι, που επίσης καταδίωξαν σκληρά τον Βογομιλισμό, αναγκάστηκαν τη δεκαετία του 1990 να τον αντιμετωπίσουν στο πρόσωπο των εξισλαμισθέντων Βογόμιλων της Βοσνίας, που κάτω από τον μανδύα ενός ιδιόμορφου ισλαμισμού στράφηκαν και πάλι κατά των ορθόδοξων Σέρβων.

Στη σημερινή δύσκολη περίοδο που διέρχονται οι λαοί των Βαλκανίων, πολλές βογομιλικές ιδέες βρίσκουν πρόσφορο έδαφος για να ευδοκιμήσουν. Μια τέτοια βογομιλική ιδέα είναι και η άποψη αρκετών κατοίκων της βαλκανικής πως «ο κόσμος κυβερνάται από το Κακό» [2]  και πως αυτοί που έχουν τη δύναμη στον κόσμο, π.χ. οι Αμερικανοί, είναι «όργανα του Σατανά».

Όλοι οι δυσαρεστημένοι και απελπισμένοι άνθρωποι, που βίωσαν την κατάρρευση των κομμουνιστικών συστημάτων των χωρών τους, αναζητούν απλές απαντήσεις στο ακατανόητο φαινόμενο της δυστυχίας τους. Η απογοήτευση για την κατάσταση στον κόσμο οδηγούν σε αναβίωση των βογομιλικών ιδεών. Ας μην ξεχνάμε άλλωστε πως ο Βογομιλισμός εμφανίστηκε σε περιόδους καταστροφών και διάχυτης απαισιοδοξίας. Η αισιοδοξία και η πίστη στις θετικές δυνάμεις του ανθρώπου αποτελεί το τέλειο αντίδοτό του.

***

Γιώργος Στάμκος και Μίλιτσα Κοσάνοβιτς