Ένα από τα άλυτα αινίγματα της αρχαίας Ελληνικής ιστορίας είναι το περιεχόμενο της τελετής της «Εποπτείας» στα Ελευσίνια μυστήρια. Πρόκειται για την υπέρτατη μύηση της τελευταίας ημέρας - της 9ης- των Ελευσίνιων Μυστηρίων. Όλες οι πηγές συμφωνούν -και μαζί τους και οι σύγχρονοι επιστήμονες- ότι η Μύηση στην Ελευσίνα, το «Μέγα Απόρρητον και Άρρητον» των Μυστηρίων ήταν η Εμφάνιση του Φάσματος της Περσεφόνης, δηλαδή μια θεοφάνεια. Ωστόσο ουδείς επιστήμων έχει καταφέρει μέχρι τώρα να βρει και να αποδείξει τον τρόπο με τον οποίο γίνονταν αυτή η Θεοφάνεια ή Επιφάνεια. Πρώτος ο F. Lenormant έκανε λόγο για μηχανικά και θεατρικά εφφέ, που παρουσίαζαν με «τρύκ» την μορφή της Περσεφόνης, εν μέσω εναλλαγής φωτός και σκότους (1). Υπόθεση, βέβαια, που δεν έγινε δεκτή από την επιστημονική κοινότητα, γιατί δεν μπορεί να γίνει αποδεκτό ότι με θεατρικά τεχνάσματα μπορούσε το ελευσίνιο ιερατείο να παραπλανήσει έναν Σοφοκλή ή έναν Ευριπίδη. Εξ’ άλλου οι ανασκαφές έδειξαν ότι στο Τελεστήριο δεν υπήρχαν «μυστηριακοί χώροι» για θεατρικά μηχανήματα (2). Διαφορετική άποψη εξεφράσθη από τον W. Otto, ο οποίος έκανε λόγο για … «ηχητικά θαύματα», με υπερήχους και υπόηχους μέσω του «κεραύνιου ηχείου» (γκογκ) έκαναν οι Ελευσίνιοι ιερείς ένα στάχυ να αυξάνει σε χρόνο «μηδέν»!. Έτσι υποστηρίζει ο Otto, αποκτά νόημα και η φράση του (χριστιανού ) Ιππόλυτου: «τό μέγα καί θαυμαστόν καί τελειότατον ἐκεῖ έποπτικόν μυστήριον, ἐν σιωπῇ τεθερισμένον στάχυν» (3). Και αυτή η άποψη του Otto, δεν έγινε αποδεκτή ως εξαιρετικά…ρηξικέλευθη (4). Αργότερα, ο Kerenyi θα κάνει λόγο για παραισθησιογόνες ουσίες μέσα στο ποτό του κυκεώνα και μετά από αυτόν ο Wasson θα μιλήσει ευθέως για χρήση ναρκωτικών, ανάλογων του LSD, στην Ελευσίνα! (5). Αν και η επιστημονική κοινότητα δεν πείστηκε για την χρήση ναρκωτικών στα Ελευσίνια Μυστήρια (6), ωστόσο, κατ’ ιδίαν αρκετοί επιστήμονες, μην μπορώντας να εξηγήσουν αλλιώς το «όραμα της Περσεφόνης», αποδέχονται σιωπηρά την χρήση παραισθησιογόνων, έστω ελαφρών, κατά τα Ελευσίνια Μυστήρια…

Ωστόσο, για όσους γνωρίζουν τους τεράστιους ορίζοντες των ψυχικών δυνατοτήτων του ανθρώπου, δεν είναι αναγκαία η χρήση παραισθησιογόνων για την πρόκληση ζωντανών οραμάτων. Η παγκόσμια ιστορική εμπειρία έχει καταγράψει από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, εκατοντάδες «παραψυχολογικά» περιστατικά, από τις καταληψίες, τα στίγματα, τις τηλεκινήσεις, τα υπνωτιστικά οράματα κ.λ.π. (7) Οι περιγραφές των αρχαίων πηγών για το όραμα της Ελευσίνας εκεί συντείνουν. Το πρόβλημα, όμως, της αποσπασματικότητας των πηγών κάνει αδύνατη -μέχρι στιγμής!- την ακριβή αναπαράσταση του οράματος της Περσεφόνης. Στην κρίσιμη στιγμή της Ελευσίνιας Εποπτείας οι αρχαίοι συγγραφείς σιγούν… Το τελευταίο βράδυ των Eλευσίνιων, ύστερα από 8 ημέρες νηστείας και καθαρμών, οι μύστες εισήρχοντο στο Τελεστήριο για να ΔΟΥΝ την εποπτεία, δηλαδή την επιφάνεια (=εμφάνιση) της Κόρης. Το Τελεστήριο ήταν ένα τετράγωνο κτίσμα (αρχιτέκτονας του οποίου υπήρξε ο Ικτίνος, ο δημιουργός του Παρθενώνα), όπου εσωτερικά καλυπτόταν από ένα δάσος από κίονες. Έξι σειρές των 7 κιόνων, εν όλω 42 κίονες, που στήριζαν τα επιστύλια και πάνω από τα επιστήλια, ψηλότερα, μια δεύτερη σειρά κιόνων στήριζε την οροφή. Στο κέντρο περίπου του Τελεστηρίου βρίσκονταν ένα ορθογώνιο δωμάτιο με μια πόρτα στην ΒΑ του πλευρά, το «Ανάκτορον» όπου φυλλάσονταν τα Ιερά Αντικείμενα και γίνονταν οι μυστικές τελετουργίες από τον Ιεροφάντη, του οποίου ο θρόνος βρίσκονταν έξω από την πόρτα του ανακτόρου κοιτώντας προς ΒΔ κατεύθυνση. Πάνω από το Ανάκτορο ήταν ο «φωταγωγός», το Οπαίον, από όπου έβγαινε ο καπνός (το Τελεστήριο δεν είχε παράθυρα) και από όπου μάθαιναν οι έξω παρευρισκόμενοι, βλέποντας την λάμψη από το Οπαίον, ότι εντός του ναού εμφανίστηκε η Περσεφόνη. Εντός του Τελεστηρίου, στις τέσσερις πλευρές του υπήρχαν κερκίδες για τους μύστες - θεατές, οι οποίοι όμως μόνο όρθιοι μπορούσαν να σταθούν λόγω της στενότητας των κερκίδων. Η χωρητικότητα του Τελεστηρίου κατά την ρωμαϊκή εποχή έφτανε τα 3.000 άτομα!.

Η χωροταξία του Τελεστηρίου και του εν αυτώ Ανακτόρου κάνουν δύσκολη την ύπαρξη θεατρικής παράστασης των Ιερών Γάμων Διός και Δήμητρος ή Πλούτωνος και Περσεφόνης που υπαινίσσονται οι χριστιανοί συγγραφείς για την Ελευσίνια Εποπτεία (8). Πιθανώς οι χριστιανοί που κάνουν λόγο για τα Ελευσίνια Μυστήρια αναφέρονται στα Μυστήρια της Αλεξανδρινής Ελευσίνας και όχι στα αυθεντικά μυστήρια της Ελευσίνας του Θριάσιου Πεδίου. Στο Τελεστήριο της Ελευσίνα με ο δάσος των 42 κιόνων και το δωμάτιο του Ανακτόρου στη μέση είναι αδύνατη η παρουσίαση θεατρικού δρώμενου λόγω εμφανών προβλημάτων ορατότητας.

Εκείνο που μπορούμε να πούμε με ασφάλεια είναι ότι κατά την ύψιστη στιγμή της Μύησης ο Ιεροφάντης άνοιγε ξαφνικά την θύρα του Ανακτόρου και «ὑπό πολλῷ πυρί τελών τά μεγάλα καί ἂρρητα μυστήρια βοᾷ καί κέκραγε λέγων: Ἱερόν ἒτεκε πότνια Κοῦρον, Βριμώ Βριμών, τουτέστιν Ἰσχυρά Ἰσχυρόν»(9). Ανοίγοντας την μικρή πόρτα του Ανακτόρου, πρόβαλλε ένα δυνατό φως, η φωτιά φούντωνε και «ὑπό τό πῦρ» ο Ιεροφάντης εμφανίζονταν και ΕΜΦΑΝΙΖΕ (ιεροφάντης = «ὁ τά ἱερά φαίνων») τα ιερά Αντικείμενα (= τα δεικνόμενα). Ήταν η ύψιστη στιγμή της Επιφάνειας της Κόρης. Ενώ χτυπούσε ο γκογκ (10) «σχῆμα τί» ανυψωνόνταν από το έδαφος! (11) Έκθαμβοι οι Μύστες κοίταζαν ψηλά φωνάζοντας «Ὗε»(= βρέξε) και κατόπιν έσκυβαν προς την γη, λέγοντας «Κύε» (= Καρποφόρησε). Η Εποπτεία τελείωνε με την επίδειξη από τον Ιεροφάντη του «ἐν σιωπῇ τεθερισμένου στάχεως», όπως έχουμε προαναφέρει, και της μυστηριώδους φράσεως: ΚΟΝΞ, ΟΜ, ΠΑΞ (12). Ανάμεσα στον εκκωφαντικό ήχο του «κεραύνιου ἠχείου» και του «μεγάλου πυρός» του ανακτόρου, η Περσεφόνη έκανε την εμφάνισή της μπροστά στα μάτια των Ελευσίνιων Μυστών κατά την μεγάλη Νύκτα της Εποπτείας. Ουδείς πλέον μπορούσε να αμφισβητεί για την ύπαρξη των θεών, γιατί είχε ΔΕΙ την Κόρη! Ο ίδιος ο Ηρακλής, αποκαλύπτοντας έμμεσα το περιεχόμενο της Εποπτείας, είχε αναφέρει τα λόγια: «Ἒχω δεῖ τή Φωτιά… και τήν Κόρη», όταν του απαγόρεψαν, λόγω των φόνων που είχε κάνει, τη μύηση στα Ελευσίνια Μυστήρια (13). Αλλά και σε πολλά άλλα Μυστήρια γίνονταν εμφανίσεις (=επιφάνειες) πνευμάτων, όπως αναφέρει ο Πρόκλος: «Ὣσπερ ἐν ταῖς τελεταῖς τῶν ἀρρήτων φασμάτων δείξεις…» (14) και ο Πλούταρχος: «ἐκ δέ τούτου φῶς τε θαυμάσιον ἀπήντησεν καί τόποι καθαροί καί λειμῶνες ἐδέξαντο, φωνάς καί χορείας καί σεμνότητας ἀκουσμάτων ἱερῶν και ΑΣΜΑΤΩΝ ἁγίων ἒχοντες» (15). Το τι ακριβώς είδους πνευματικά φαινόμενα ελάμβαναν χώρα στα Ελευσίνια Μυστήρια δεν είναι δυνατό να το δείξει η εκ του μακρόθεν ορθολογική επιστήμη. Άλλο να περιγράφει κάποιος τα… «αναστενάρια» και άλλο να χορεύει ο ίδιος στα… κάρβουνα! Ένα πάντως περιστατικό που αναφέρει ο Παυσανίας είναι χαρακτηριστικό της ΘΕΟΥΡΓΙΑΣ των μυστηριακών τελετών. Κάποιος βέβηλος εισήλθε απρόσκλητος σ’ ένα ιερό την Τιθωρέα «ἡνίκα ἢρχετο ἡ πυρά καίεσθαι… καί πάντα ἀνάπλεα εἰδώλων φαίνεσθαι» (= όλος ο χώρος ήταν γεμάτος φαντάσματα) (16). Όταν γύρισε ο ιερόσυλος στην Τιθωρέα και είπε ότι είχε δει τα Πνεύματα στο άδυτο αμέσως ξεψύχησε, «διηγησάμενον ἃ ἐθεάσατο ἀφεῖναι τήν ψυχήν» (17)

Είναι σαφές από όλες τις σχετικές φιλολογικές πηγές ότι τα Μυστήρια και ειδικώς η Εποπτεία των Ελευσίνιων συνίστατο σε τελετουργία Επίκλησης Πνευμάτων και σε Θεουργική επιφάνεια της Περσεφόνης. Δεν είναι τυχαίο ότι χάρη στα Μυστήρια, οι άθεοι στην προχριστιανική εποχή ήσαν μετρημένοι στα δάχτυλα. Όποιος είχε αμφιβολίες για τους θεούς μπορούσε να περάσει την Φθινοπωρινή Ισημερία από την Ελευσίνα και να ΔΕΙ, «ἰδίοις ὂμμασιν καί ἐνώπιος ἐνωπίῳ» την Κόρη και τους άλλους θεούς. Το κύρος των Ελευσίνιων Μυστηρίων διατηρήθηκε αμείωτο σ’ όλους τους καιρούς. Γι’ αυτό κι όταν ο χριστιανός αυτοκράτορας του Βυζαντίου Ουάλης διέταξε το κλείσιμο του Ιερού της Ελευσίνας και την απαγόρευση των νυχτερινών τελετών, ο ίδιος ο ανθύπατος Πραιτεξτάτος αρνήθηκε να υπακούσει στην αυτοκρατορική εντολή λέγοντας ότι δεν μπορεί να κάνει τον «βίον ἀβίωτον τοῖς Ἓλλησιν»

Την «τελική λύση» έδωσαν στο «πρόβλημα» το 396 μ.Χ. οι ορδές των χριστιανών Γότθων του Αλάριχου με την δήωση του Ιερού, την δολοφονία του Ιερατείου και του τελευταίου ιεροφάντη Ιλάριου. Οι μυστηριακές τελετουργίες δεν χάθηκαν όμως για πάντα με το χαμό των Ευμολπιδών και των Κηρύκων. Ο Πρόκλος τον 5ο αιώνα μ.Χ. και ενώ στην Ελευσίνα είχε καταστραφεί 15 χρόνια πριν την γέννησή του- διατηρούσε και τελούσε την θεουργία της Ελευσίνας μαθαίνοντας την από την Ασκληπιγένεια εγγονή του ιεροφάντη Νεστόριου, την οποία και εκτιμούσε ως θεματοφύλακα της Μυστικής Ιερής Παράδοσης (18). Πολύ αργότερα, τον 11ο αιώνα μ.Χ., ο Μιχαήλ Ψελλός περιγράφει μία θεουργική τελετουργία που διηύθυνε ένας… αρχιεπίσκοπος (!) ακολουθώντας την τελεστική του Πρόκλου!(19). Και στις δύο, τόσο μακρινές μεταξύ τους, περιπτώσεις το περιεχόμενο είναι κοινό: εμφανίσεις πνευμάτων, «πῦρ σέ σχῆμα ἀγοριοῦ» ή «ἂμορφον πῦρ ἀπ’ ὃπου βγαίνει φωνή»(20). Και ενώ η Ελευσίνεια Θεουργία επέζησε κρυφά σε κλειστές οικογενειακές παραδόσεις, το Ιερό της Ελευσίνας έμεινε βουβό, θαμμένο κάτω από το χώμα, από την εποχή του Αλάριχου (396 μ.Χ.) μέχρι της ανασκαφές του F. Lenormant το 1860!

1. F. Lenormant, Monographie de la voie sacree elensinienne, 1864

2. Ι. Τραυλός, Το Ανάκτορο της Ελευσίνος, ΑΕ 1951, 1- 16

3. Ιππόλ., Έλεγχ., 5, 8, 39.

4. Walter Otto, The Meaning of the Eleusinian Mysteries, 1939

5. K. Kerenyi, Eleusis Archetypal image of mother and daughter, 1967 και E. Wasson - A. Hofmann - C. Ruck, LSD: Ο Δρόμος για την Ελευσίνα, 1978

6. Ο Burckett διερωτάται για τις τεράστιες ποσότητες που θα απαιτούνταν για τους χιλιάδες μύστες, Βλ. W. Burkett, Μυστηριακές Λατρείες της αρχαιότητας, Καρδαμίτσας, 1997, σελ. 131

7. E. R. Dodds, Οι Έλληνες και το Παράλογο, Καρδαμίτσα, 1996

8. Κλήμης, Προτ. 2, 15

9. Ιππόλ., Έλεγχ, 5, 8.

10. Σχολ. Αριστοφ., Νεφ., 292

11. Βλ. K. Kerenyi, ό.π. και Rhetor. Gr. VII, 123

12. Πιθανώς αντίστοιχο του Πυθαγόρειου: «Ἂκουε, Ὃρα, Σίγα». Κατά τοLiddel - Scott «Πάξ» σημαίνει Σιωπή και «Κον(ν)έω -ῶ»=Ακούω

13. Papiri della R. Universita di Milan, I, 177

14. Σχόλ., Πολιτ., Πλάτ., εκδ. Pitra, σ. 142

15. Πλούταρχος, Fragm. V, 9, Didot.

16. Παυσ., Φωκικά, 32, 17.

17. Ο.π.

18. K. Clinton, The Sacre Officials of the Eleusinian Mysteries, 1974, σελ. 43.

19. Scripta Minora I, 237 κ.

20.Πρόκλος, Εις Πολιτ., Ι, ΙΙΙ, Ι και Εις Κρατ. 34, 28 και Μ. Ψελλός, PG 122, 1136 B.