Ο Μελάμπους, ο αρχαιότατος ψυχίατρος μάντις, υπήρξε τέταρτος απόγονος του Δευκαλίωνος και γενάρχης του μαντικού γένους των Μελαμποδιδών. Ήταν υιός του Αμυθάονος (υιού του Κρηθέως του Αιόλου) και της Ειδομένης, κόρης του Φέρητος, αδελφός του Βίαντος. Επειδή η μητέρα αυτού όταν γεννήθηκε, τον άφησε σε τόπο σύνδεδρο,  ο ήλιος έκαψε τα πόδια του, ώστε έγιναν μελανά.

Ο πατέρας του Μελάμποδος είχε μετοικήσει από την Θεσσαλία στην Πύλο. Ο Μελάμπους κατοικούσε αρχικά στα κτήματα του πατέρα του, όπου κοντά στο σπίτι του υπήρχε μια βελανιδιά με φωλιά φιδιών. Οι υπηρέτες φόνευσαν τα φίδια, αλλά ο Μελάμπους πήρε τα μικρά τους και τα’ανάθρεψε. Αργότερα καθώς κοιμόταν μια μέρα, τα φίδια τον πλησίασαν και με τις γλώσσες τους του καθάρισαν τ’αυτιά. Έτσι όταν ξύπνησε, ήταν σε θέση να καταλαβαίνει την γλώσσα των πουλιών «και παρ’εκείνων μανθάνων προέλεγε τοις ανθρώποις τη μέλλοντη». Οιωνός στα αρχαία ελληνικά σημαίνει πτηνό, μεταφορικώς δε μαντεία που συνάγεται από τους κρηγμούς και το πέταγμα των πτηνών. Ο όφις θεωρείτο ιερό ζώο της Γης, καθώς μπαινοβγαίνει αθόρυβα στις γήινες ρωγμές.

Στους Δελφούς η Πυθία κατέβαινε στο Άδυτο για να είναι σε επαφή με την Γη, ενώ δίπλα της βρισκόταν πάντα ο λίθινος ομφαλός, ο τάφος του Πύθωνος. Για όποιο άτομο είχε μαντικές ικανότητες, είχε επιβιώσει η έκφραση, ότι διέθετε «πνεύμα Πύθωνος». Στα δελφικά νομίσματα δίπλα στον τρίποδα εικονιζόταν και ο ιερός όφις της Γης ο Πύθων. Ο συμβολισμός του φιδιού πέρασε και στον Ασκληπιό. Με την έλευση του Χριστιανισμού τα ιερά σύμβολα των Ελλήνων δαιμονοποιήθηκαν. Ο Μελάμπους έμαθε επίσης να μαντεύει και από τις θυσίες, αλλά και από τον Απόλλωνα, τον οποίο συνάντησε στον Αλφειό ποταμό. Ο Μελάμπους υπήρξε πατέρας του Άβαντος, δισέγγονος του Μελάμποδος ήταν ο περίφημος μάντις Αμφιάραος.

Σύμφωνα με τις έρευνες των ιατρών και καθηγητών του Πανεπιστημίου, Γεωργίου Τσουκάντα, Δ. Κουρέτη, οι οποίοι στηρίχθηκαν στην προσεκτική μελέτη των αρχαίων κειμένων και στα διασωθέντα σχετικά αριστουργήματα τέχνης του 5ου π. Χ. αιώνα απεκαλύφθη ότι ορισμένες σύγχρονες εφευρέσεις ήταν κτήμα των αρχαίων προγόνων μας. Τα επιστημονικά πρακτικά και οι ανακοινώσεις δημοσιεύτηκαν στα εξής περιοδικά : «Η Ψυχοκαθαρτική Μέθοδος της ατεκνίας του Ιφίκλου από τον Μελάμποδα», με τη συνεργασία του Καθηγητού του Πανεπιστημίου Δ. Κουρέτα. Περιοδικό Πλάτων έτος Ζ/,τευχ. Β/ 1955 και Ελληνική Ιατρική τομ. 24ος, 11ον, Θεσσαλονίκη. «Ο Πρώτος Έλλην ψυχοσωματιστής ιατρός». Ανακοίνωση στην Ιατροχειρουργική Εταιρεία Αθηνών 6-2-1957. Ανάτυπον εκ των πρακτικών της Ετ. «Ψυχιατρικαί και ψυχαναλυτικαί μέθοδοι στη προϊστορία». Ανακοίνωση στην Ιατρική Εταιρεία Ι. Κ. Α. Αθήνα (1961).

Σύμφωνα με τους ιατρούς ο μύθος των Προιτίδων και Μελάμποδος αποτελεί κατά τον 14ο π. Χ. αιώνα θεραπείες νοσημάτων ψυχογενούς αιτιολογίας. Ο βασιλεύς της Τίρυνθος Προίτος είχε 3 θυγατέρες την Ιφινόη, την Λυσίππη και την Ιφιάνασσα. Ήσαν ωραιότατες αλλά πολύ περιορισμένες λόγω αυστηρών ηθών του πατέρα τους Προίτου, ο οποίος και για να κολυμπήσουν ακόμα τους είχε κατασκευάσει υπόγειες στοές από τα ανάκτορα προς τη θάλασσα, όπου είχε κτίσει σε περίφρακτη και αθέατη ακτή, ιδιαίτερους κολυμβητικούς θαλάμους. Την εποχή εκείνη ο Μελάμπους είχε μεταφέρει στην Πελοπόννησο τη λατρεία του Διονύσου. Οι Προιτίδες μόλις ενηλικιωθήκαν εμάνησαν και επλανώντο ακόσμως, όπως οι Βάκχες, στα όρη της Αργολίδος. Διάφορες αιτίες της τρέλας των Προιτίδων αναφέρουν οι αρχαίοι συγγραφείς, επικρατέστερα είναι εκείνη που λέει ότι εμάνησαν διότι δεν δέχθηκαν τη λατρεία του Διονύσου. Ίσως να ήταν και αποτέλεσμα τoυ περιορισμού, συνήθως η καταπίεση φέρνει αντίθετα αποτελέσματα.

Για την θεραπεία των εκλήθη ο Μελάμπους από την Ηλεία αλλά επειδή ζήτησε ως αμοιβή το τρίτο του βασιλείου, ο Προίτος δεν εδέχθη. Το κακό όμως μεγάλωσε, εμάνησαν οι Προιτίδες περισσότερο και παρέσυραν ομαδικώς πλήθος γυναικών οι οποίες τράπηκαν προς τα βουνά της Αργολίδος, Αρκαδίας και όλης της Πελοποννήσου σχίζοντας τις ίδιες των σάρκες και κατασπαράζοντας τα βρέφη των. Ο Προίτος τότε μετεκάλεσε εκ νέου τον Μελάμποδα και δέχθηκε να θεραπεύσει το κακό υπό βαρύτερους όρους, δηλαδή παραχωρεί στον ιατρομάντη τα 2/3 του βασιλείου του. Έτσι ο Μελάμπους επιστράτευσε τους ωραιότερους και δυνατότερους άνδρες του Άργους και εξώρμησεν εναντίων των μαινόμενων γυναικών. Δια αλαλαγμών, ενθουσιαστικών χορών και άλλων Διονυσιακών εκδηλώσεων ανάγκασε τις Προιτίδες να κατέλθουν στη Συκίωνα. Εκει η Ιφινόη η πρεσβυτέρα πέθανε από τις ταλαιπωρίες ενώ οι δύο άλλες δια των ψυχοθεραπευτικών μεθόδων του Μελάμποδος ιάσθησαν.

Άλλη εκδοχή ως τόπος θεραπείας αναφέρει ένα σπήλαιο στους Λουσούς της Κλειτορίας, πλησίον της Στυγός. Εκεί τις συνέλαβε και τις κατέβασε σε ένα ιερό της Αρτέμιδος όπου με απόρρητες θυσίες και καθαρμούς τις θεράπευσε. Οι κάτοικοι, λόγω του γεγονότος, εκεί μέχρι των ιστορικών χρόνων λάτρευαν την «Ημερασίαν Αρτέμιδα». Αναφέρεται, ότι ο Μελάμπους χορήγησε στις Προιτίδες και Ελλέβορον. Κατά τον Θεόφραστο ο ελλέβορος ο μαύρος θεωρούνταν τόσο τοξικός που λέγεται ότι προκαλούσε μεθυστική επίδραση στους βοτανοσυλλέκτες που τον ξέθαβαν αφού η τοξίνη του μπορούσε ν’απορροφηθεί από το δέρμα τους. Για να εξουδετερώσουν τη ναρκωτική επίδραση του φυτού, οι βοτανοσυλλέκτες έτρωγαν σκόρδο, έπιναν ανέρωτο κρασί, προσεύχονταν στον Απόλλωνα και τον Ασκληπιό, και παρακολουθούσαν το πέταγμα του αετού, ζώο-προστάτης του φυτού.

Σύμφωνα με τη φαρμακολογία των βοτάνων ο Ελλέβορος ή Βέρατρο, κοινώς Στερογιάννι είναι φυτό που περιέχει τη Βερατρίνη, ουσία πολύ τοξική, τη Ζερβίνη,  Ζερβικό οξύ, άμυλο και γκόμμα κλπ. . Ο ελλέβορος θεωρούνταν τόσο αιτία παραφροσύνης όσο και αντίδοτο σ’αυτήν, δηλ. λειτουργεί σαν ομοιοπαθητικό. Επίσης χρησιμοποιείται ως αναλγητικό, διουρητικό στην περίπτωση αρθριτισμού και ως καταπραϋντικό της καρδιάς. Είναι δυνατό καθαρτικό, εμετικό και πτερνιστικό. Εξωτερικώς χρησιμοποιείται ως πομάδα κατά της νευραλγίας και των ρευματικών πόνων και κατά της φθειριάσεως. Υπάρχουν πολλά είδη Βεράτρου με λίγο ή πολύ ανάλογες ιδιότητες. Ο Μελάμπους επίσης πρώτος μεταχειρίστηκε το σίδηρο, το χαλκό, τη σκύλλα και το θαλάσσιο ύδωρ και άλλα προς θεραπεία των πασχόντων.

Τρίτη παράδοση ως τελικό τόπο ίασης των Προιτίδων αναφέρει το άντρον των Ανιγρίδων Νυμφών ( νυν λουτρά Καϊάφα, δυστυχώς η ωραιότατη περιοχή έγινε παρανάλωμα του πυρός) όπου ο Μελάμπους έρριψε τα απορρίμματα της κάθαρσης στον Άνιγρο ποταμό, τα νερά του οποίου έγιναν δύσοσμα και τα ψάρια μη φαγώσιμα. Η παράδοση αυτή συμπίπτει με την εκδοχή ότι οι Προιτίδες έπαθαν λέπρα ή εκζεματική δερματίτιδα από εκδίκηση της Αφροδίτης, επειδή εκαύχωντο, ότι ήταν ωραιότερές της. Εδώ βλέπουμε ότι ο Μελάμπους εγνώριζε την ιαματική ιδιότητα του Καϊάφα ιδίως στα δερματικά νοσήματα. Το γεγονός αυτό της θεραπείας των τρελλών θυγατέρων του Προίτου έκανε μεγάλη εντύπωση στην αρχαιότητα και διεδίδετο από στόμα σε στόμα και από κείμενο σε κείμενο μέχρι και στην Ρωμαϊκή Περίοδο. Επιδέξιοι καλλιτέχνες του 5ου και του 4ου π. Χ. αιώνος έχοντας υπόψη αυτές τις παραδόσεις φιλοτέχνησαν σε αγγεία εξαίσιες παραστάσεις. Δυστυχώς τα έργα αυτά βρίσκονται στο εξωτερικό, ένα δε μόνο στην Ελλάδα.

Οι αρχαίοι Έλληνες ιατροί του 1400 π. Χ. γνώριζαν επομένως την ψυχοθεραπεία, την ομαδική ψυχοθεραπεία, την ψυχοσωματική και την ψυχανάλυση. Ο καθηγητής ψυχιατρικής Δημ. Κουρέτας ανακοίνωσε στο 16ο Διεθνές Συνέδριον Ιατρών Λογοτεχνών (Αθήναι 15-18 Απριλίου 1971) εργασίαν υπό τον τίτλο ψυχοκατακλυσμική ή ενδοεκρηκτική μέθοδος θεραπείας των νευρώσεων (φοβιών), μέθοδος που ομοιάζει με εκείνη την οποία μεταχειρίστηκε πρώτος ο Μελάμπους προς θεραπεία της μανίας των Προιτίδων.

Στα Αιγόστενα ή Αιγόσθενα (νυν Πόρτο Γερμανό) της Μεγαρίδος, στις νότιες υπώρειες του μυθικού όρους Κιθαιρώνα (1409 μ. ) μέσα στο αρχαίο οχυρό βρίσκονται τα ερείπια του ιερού του Μελάμποδος και το πρώτο ψυχοθεραπευτήριο της προϊστορικής Ελλάδας. Μία πρωτότυπη ερμηνεία που δίνεται από τον αείμνηστο ερευνητή Δημήτρη Δημόπουλο σχετικά με την ετυμολογία των Αιγόστενων είναι ότι η λέξη σημαίνει «κατακλυσμένα στενά». Πράγματι, τα Αιγόσθενα βρίσκονται στα στενά μεταξύ των βουνών Κιθαιρώνα και Πατέρα απέναντι από τις σεισμογενείς Αλκυονίδες νήσους. Τείχη, πύργοι και άλλα λείψανα οικοδομών βρίσκονται σήμερα καταποντισμένα μέσα στη θάλασσα και μπορεί κανείς κολυμπώντας να τα θαυμάσει. Αξίζει να επισκεφθεί κανείς το πανέμορφο βουνό του Κιθαιρώνα.

Ένα χειμώνα, θεωρώντας ήπιο το κλίμα της Αττικής είχα υποτιμήσει τις ξαφνικές αλλαγές του καιρού. Στο δρόμο μεταξύ Βίλλια και Αιγόσθενα ξέσπασε ξαφνικά μία χιονοθύελλα,  μη έχοντας αντιολισθητικές αλυσίδες, καθώς ο δρόμος είναι όλο στροφές, ξαφνικά βρέθηκα ευτυχώς σ’ένα χαντάκι και όχι σε γκρεμό. Στον Κιθαιρώνα εκτυλίχθηκαν πολλά και σημαντικά γεγονότα της αρχαίας ελληνικής μυθολογίας. Ο Κιθαιρών ονομάστηκε έτσι από τον αρχαιότατο βασιλιά των Πλαταιών. Εθεωρείτο ο Κιθαιρών ιερό βουνό του Διονύσου, επειδή εβάκχευαν εκεί οι Μαινάδες. Εκεί σκοτώθηκαν από τον Απόλλωνα τα παιδιά της Νιόβης, εκεί εγκατέλειψε ο άσπλαχνος βασιλιάς Λάϊος τον γιό του, τον Οιδίποδα, εκεί ο Ηρακλής ανδρώθηκε κοντά σε βοσκούς. Σύμφωνα με τον Πλούταρχο, σε μία σπηλιά που βλέπει προς τα βορειοδυτικά, δηλ. προς την κατεύθυνση του Ελικώνα, υπήρχε το μαντείο των Σφραγιτίδων Νυμφών και της Κιθαιρώνιας Ήρας. Εκεί δόθηκε ο χρησμός και επικαλέστηκαν τη βοήθεια της Ήρας και των Νυμφών για να νικήσουν τους Πέρσες στις Πλαταιές. Με τον Δημόπουλο ψάξαμε το μαντείο.

Η υποψία μας οδήγησε στο μοναστήρι της Αγίας Άννας αλλά οι καλόγριες ήσαν πολύ επιφυλακτικές και έτσι δεν μπορέσαμε να δούμε την σπηλιά, πιθανό οι μοναχές να είχαν σφραγίσει την είσοδο του μαντείου. Το μόνο που είδαμε ήταν αρχαία δομικά υλικά εντοιχισμένα στη παλιά μονή. Παρά την απογοήτευση που είχαμε αποζημιωθήκαμε όταν φθάσαμε στο ιερό του Μελάμποδος. Έκτοτε επισκέπτομαι συχνά τα Αιγόσθενα εξ αιτίας της υπέροχης περιοχής, κατάφυτη από πεύκα και ελαιώνες που φτάνουν μέχρι την πεντακάθαρη θάλασσα. Ο επισκέπτης μπορεί να συνδυάσει πεζοπορία, μπάνια και αρχαιολογικές εξορμήσεις. Η ιστορία των Αιγοσθένων δεν είναι πολύ γνωστή, καλύπτεται από ένα πέπλο μυστηρίου. Οι μόνες αναφορές που έχουμε είναι από τον Παυσανία στα «Αττικά» και από τον Ξενοφώντα στα «Ελληνικά». Σχετικές πληροφορίες και φωτογραφίες παρουσιάζει ο γράφων στο Ελληνικό Πανόραμα, τεύχος 20 του 2001 με θέμα τα “Οχυρά της Αττικής”, όπου αναφέρω το μαντείο του Μελάμποδος επειδή βρίσκεται μέσα στο οχυρό των Αιγοσθένων. Τα Αιγόσθενα είναι μια αρχαία καστροπολιτεία η οποία περικλείει μέσα της σύγχρονα σπίτια. Η είσοδος είναι ελεύθερη.

Ο Παυσανίας μνημονεύει τα Αιγόσθενα μόνο χάρη του Μελαμποδείου ιερού και της ετήσιας γιορτής. Εντύπωση του έκανε πως η τοπική λατρεία είχε αποστερήσει στον Μελάμποδα την ιατρο-μαντική του ιδιότητα. Άγνωστη παραμένει η ιδιοτυπία της λατρείας. Στα αυτοκρατορικά χρόνια, σε νόμισμα των Αιγοσθένων, απεικονίζεται ένα παιδί θηλαζόμενο από κατσίκα. Ίσως πρόκειται για ένα θεϊκό βρέφος που το εγκατέλειψαν στον Κιθαιρώνα και που το μεγάλωσε θεόσταλτη αίγα. Μερικοί πιστεύουν πως το τοπωνύμιο Αιγόσθενα οφείλεται στον τοπικό θεό που ήταν αρχικά αιγόμορφος, και το όνομα Μελάμπους αποτελεί υπαινιγμό στην αρχική φύση του θεού ως μαυρόποδος κατσικιού. Ας σημειωθεί ότι ο Διόνυσος είχε και το επίθετο μελάναιγις, η λατρεία του οποίου παρέμειναν στενά σχετισμένοι οι τράγοι. Ίσως ο αιγόμορφος Μελάμπους του Κιθαιρώνα αρχικά ήταν διαφορετικός θεός από τον αργείο μάντη Μελάμποδα, προς τον οποίο αργότερα ταυτίστηκε.

Μολονότι ο Μελάμπους έδρασε κυρίως στην Αργολίδα, στα Αιγόσθενα σώζονται κατάλοιπα ενός ιερού του. Εκεί ο Μελάμπους ή ένας εκ των απογόνων του δια της ψυχοκαθαρτικής μεθόδου θεράπευσε τον Άλκαθο, βασιλέα των Μεγάρων ( από το γένος των Πελοπιδών ), πάσχοντα από μελαγχολία. Του χορήγησε μάλιστα γάλα αιγών που έτρωγαν ελλέβορο. Στην περιοχή φυτρώνει ο ελλέβορος και στην αρχαιότητα ονομαζόταν «Μελαμπόδιον  χόρτον». Το ιερό του Μελάμποδος ήταν ιδρυμένο μέσα σε πελασγικό τείχος, με πολυγωνική δόμηση της Μυκηναϊκής περιόδου. Αργότερα οι Αθηναίοι ξαναχτίσανε το φρούριο μεγαλοπρεπές, με την κλασική ορθογώνια δόμηση. Το ιερό επιβίωσε μέχρι και την Ρωμαϊκή εποχή, ενώ επάνω του ανηγέρθη αργότερα χριστιανική βασιλική με χρήση αρχαίου υλικού, μετά δε και την δική της ερείπωση κτίσθηκε το σημερινό εκκλησάκι της Αγίας Άννας. Στο εκκλησάκι βρίσκονται εντοιχισμένες αρκετές επιγραφές του Μελαμπόδειου ιερού, μια από αυτές αναφέρει τ΄ όνομα «Μελαμπόδωρα Αχέλωνος». Επίσης μεγάλοι ενεπίγραφοι λίθοι έχουν χρησιμοποιηθεί ως παραστάδες και ιδίως ως υπέρθυρο στο εκκλησάκι.

Στον 4ο μ. Χ. αιώνα το αρχαίο ιερό υπήρχε ακόμα στη θέση του κρίνοντας από το χάλκινο ανδριάντα που έστησαν οι αιγοσθενίτες προς τιμή του Φλαβίου Κωνσταντίνου. Το μαρμάρινο βάθρο βρέθηκε από τον Αν. Ορλάνδο στα θεμέλια της βασιλικής. Οι πρωτοχριστιανοί για να γίνει αποδεκτή η καινούρια θρησκεία από τους κατοίκους συνήθιζαν να κτίζουν τους ναούς στις ίδιες θέσεις όπου υπήρχαν οι ναοί των αρχαίων αφού τους γκρέμιζαν πρώτα (ες έδαφος φέρειν). Άλλοι αρχαίοι ναοί δεν είχαν την ίδια τύχη, τα δομικά υλικά είχαν καταλήξει στα ασβεστοκαμίνια. Οι θέσεις των ιερών δεν ήταν τυχαίες, τις καθόριζε ο νόμος ή τα πυθόχρησμα μαντεία. Οι Έλληνες χρησιμοποιούσαν την αστρονομία, την γεωμετρία την γεωδαισία και τα μαθηματικά.

Κρίνοντας τις λέξεις που κρύβουν τα μαντεία όπως Πυθία, Δελφοί και χρησιμοποιώντας στοιχεία γλωσσολογίας, γενεαλογίας, και γεωμυθολογίας μπορεί κανείς να χρονολογήσει την έναρξη λειτουργίας των μαντείων σε εποχή όχι νεότερη της 4ης χιλιετίας! Στην βαθύτατη και άγνωστη ελληνική προϊστορία διαβλέπουμε παράλληλα και μία διαδοχή θεοτήτων προστάτιδων της Μαντικής και θεραπευτικής τέχνης. Από την Γη, τον Πάνα και την Θέμιδα, μέχρι τον Απόλλωνα και τον Διόνυσο. Η διαδοχή αυτή αντικατοπτρίζει χιλιετηρίδες λειτουργίας των μαντείων-θεραπευτηρίων.

Πηγές: Παυσανίου, Αττικά, Απολλόδωρου, Βιβλιοθήκη Επιστήμη και Τέχνη στην Προϊστορική Ελλάδα. Γεωργίου Τσουκαντά.
«Στο Άδυτο των Ελληνικών Μαντείων». Εκδ. Ελεύθερη Σκέψις.