Το ιστορικό μοναστήρι της ορεινής Ναυπακτίας με τη θαυματουργή εικόνα της Παναγίας.
Ενα από τα πιο απομονωμένα και αυθεντικά χωριά της Ορεινής Ναυπακτίας θεωρείται η Αμπελακιώτισσα που παλαιότερα ονομαζόταν Κοζίτσα και βρίσκεται κτισμένη σε ύψος 1.000 μέτρων.
Οι κάτοικοί του τον χειμώνα είναι λιγοστοί, όμως το καλοκαίρι παρατηρείται θεαματική αύξηση του πληθυσμού. Ο χώρος που περιβάλλει την Αμπελακιώτισσα είναι πλούσιος σε πυκνή βλάστηση με κυρίαρχα τα έλατα και τις καστανιές.
Πραγματικά αποτελεί ένα από τα ομορφότερα χωριά της ορεινής Ναυπακτίας.
Η Αμπελακιωτισσα είναι γνωστή για την Ιερά Μονή της που διασώζει τη θαυματουργή εικόνα της Παναγίας της Αμπελακιώτισσας και το χέρι του Αγίου Πολυκάρπου.
Περιτριγυρισμένο από πανύψηλα βουνά, το Μοναστήρι της Παναγίας της Αμπελακιώτισσας, , βρίσκεται πάνω από το ομώνυμο χωριό, σε απόσταση 14 χλμ, περίπου, από την Άνω Χώρα.
Η Ιερα Μονη Αμπελακιώτισσα έχει χαρακτηριστεί ως «ιερά κιβωτός της Ναυπακτίας» λόγω των πλούσιων και σπάνιων εκκλησιαστικών της θησαυρών.Φυλάσσει ὡς κόρην ὀφθαλμοῦ κειμήλια μεγάλης θρησκευτικῆς καί καλλιτεχνικῆς ἀξίας, ἀλλά καί τίς μνῆμες μιᾶς στερημένης ζωῆς μέ τίς ἀνυπολόγιστες θυσίες, τίς παραδόσεις, τά ὁράματα καί ἰδανικά ἑνός πολύπαθου κόσμου, πού εβρισκε σ᾿ αὐτό καταφυγή καί ἐλπίδα.
Η μονή ιδρύθηκε το 1456 όπως δηλώνει η πλάκα που είναι πάνω από την πόρτα της μονής, επί ηγουμένου Θεοφίλου.
Εκεί βρίσκεται η εικόνα της Θεοτόκου, έργο του Ευαγγελιστή Λουκά, η οποία παλαιότερα βρισκόταν στο χωριό Αμπελάκια της Θεσσαλίας.
ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΙΚΟΝΑΣ
Στη Θεσσαλική κωμόπολη Αμπελάκια υπήρχε από βυζαντινών ακόμα χρόνων, εκκλησία προς τιμήν της Παναγίας.
Σύμφωνα με το θρύλο, όταν μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης, οι Τούρκοι λεηλάτησαν το χωριό και έριξαν την εικόνα στον ποταμό Πηνειό, εκείνη επέστρεψε στη θέση της την επόμενη μέρα.
Οι Τούρκοι την έριξαν στον ποταμό για δεύτερη φορά. Όταν την επόμενη μέρα η εικόνα επανεμφανίστηκε στη θέση της, οι Τούρκοι αποφάσισαν αφού την ξαναρίξουν στο ποτάμι, να κάψουν την εκκλησία ώστε να μη βρει πού να επιστρέψει. Πράγματι, τα ίχνη της εικόνας χάθηκαν για πολλά χρόνια.
Δύο μέρες πριν τον Δεκαπενταύγουστο του 1455, ένας βοσκός στο τότε χωριό της Κοζίτσας, έβλεπε για τρία συνεχόμενα βράδια ένα φως στη βουνοπλαγιά.  
Το επόμενο βράδυ, έκπληκτος παρατήρησε το ίδιο φως στο ίδιο πάλι μέρος. Το φαινόμενο άρχισε να τον απασχολεί σοβαρά και δεν έκλεισε μάτι το δεύτερο εκείνο βράδυ. Σηκώθηκε από τα βαθιά χαράματα και αναζήτησε μέσα στο πυκνό δάσος το σημείο όπου είχε δει το φως.
Ο ολοήμερος όμως κόπος του στάθηκε μάταιος… Κατάκοπος και λυπημένος διηγήθηκε το περιστατικό σε έναν σύντροφό του και είπαν να παραφυλάξουν και οι δύο το βράδυ. Και βέβαια, το φως ξαναφάνηκε στο ίδιο πάντα μέρος, πιο λαμπερό και πιο επιβλητικό.
Νύχτα όμως, και μέσα στο απέραντο δάσος, πώς να επισημάνουν το σημείο; Πρακτικά σκεπτόμενοι, πήραν την γκλίτσα  και σκοπεύοντας κατά πάνω στο φως, την  έδεσαν και την άφησαν στη θέση του. Το πρωί είδαν πως το στόχαστρο της γκλίτσας κατευθυνόταν «ακριβώς προς τινά υψίκορμον και υψιτενή δρυν».
Αφού επισήμαναν το δέντρο, ξεκίνησαν προς το δάσος και πλησιάζοντας στο σημείο όπου επί τρεις νύχτες έβλεπαν το περίεργο φως, εμβρόντητοι, διαπίστωσαν μέσα στα κλαδιά μιας βελανιδιάς, κρεμασμένη και ακτινοβολούσα τη χαμένη εικόνα.
Η είδηση της εύρεσης της εικόνας της Παναγίας – ανήμερα της Χάρης της στις 15 Αυγούστου 1455 – χαροποίησε τους κατοίκους της Κοζίτσας, οι οποίοι πήγαιναν στο ιερό δέντρο και προσκυνούσαν την Παναγία.
Σύντομα έμαθαν το περιστατικό και οι Αμπελακιώτες, μερικοί από τους οποίους έφτασαν εκεί και αναγνώρισαν την εφέστια Παναγία τους που μέχρι τότε θεωρούσαν κατεστραμμένη. Η βελανιδιά όπου βρέθηκε κρεμασμένη η εικόνα της Παναγίας, διασώζεται έως σήμερα, σκεπάζοντας με τα κλαδιά της το ιερό του καθολικού της Ιεράς Μονής Αμπελακιώτισσας.
Στο μερος που βρεθηκε η εικονα χτιστηκε η ῾Ιερᾶ Μονῆ.
Ο πρώτος ναός χτίστηκε το 1456. Βεβαια δεν διασώζεται, αφού κατά την περίοδο της Βαυαρικής αντιβασιλείας, έκλεισαν και καταστράφηκαν 400 μοναστήρια. Το θετικό είναι ότι το συγκεκριμένο Μοναστήρι έκλεισε μόνο για 2,5 χρόνια και στη συνέχεια άνοιξε και πάλι, ενώ πολλά χρόνια αργότερα χτίστηκε νέος Ναός, ο οποίος ολοκληρώθηκε το 1847 και σώζεται μέχρι σήμερα.
Το 1475  στο πλαίσιο ενός εράνου αποκτήθηκε και  η λάρνακα με το δεξί χέρι του Αγίου Πολυκάρπου, Επισκόπου Σμύρνης.
Το ιερό λείψανο  όμως του Αγίου Πολύκαρπου που εβρίσκετο στην Ι.Μ. πάνω απο 550 χρόνια εκλάπη στις 13/3/2013( κάτω απο αδιευκρίνηστες εως τώρα συνθήκες!!!)
Τότε μεγάλη θλίψη επικράτησε στο μοναστηρι αλλά και στους κατοίκους ολόκληρης της περιοχής. Μέχρι τώρα δεν έχει βρεθεί το δεξί χέρι.
Όμως ευτυχώς έχει επιστρέψει στην Ιερά Μονή ένα τμήμα  από το μετακαρπιο από το δεξί χέρι του Αγίου Πολύκαρπου που κάποτε βρισκόταν στά κατάλοιπα τοῦ ἀειμνήστου Ἡγουμένου τῆς Μονῆς π. Γρηγορίου Μπουλούκη, πού εἶχε παραιτηθῆ ἀπό τήν ἡγουμενία ἀπό τό ἔτος 1985. Αὐτό τό τμῆμα ἐπιστράφηκε στήν Ἱερά Μονή, ἀφοῦ πρῶτα κατασκευάσθηκε κατάλληλη πολύτιμη λειψανοθήκη.
Ἦταν μιά φωτεινή καί ἱστορική ἡμέρα γιά τήν Ἱερά Μονή Αμπελακιωτίσσης αυτή η επιστροφή έστω  αυτού του μικρού τμήματος του Θαυματουργου αυτού Αγίου.
Πολλά είναι τα θαύματα που καταγράφονται στην Ιερά Μονή Αμπελακιώτισσας, όπου διασώζεται η Ιερή Εικόνα της Παναγίας και το δεξί χέρι του Αγίου Πολυκάρπου.
Όπως λέει ο Ηγούμενος, και τα δυο κειμήλια είναι θαυματουργά «και αν θέλαμε να γράψουμε τα θαύματα δεν θα μας έφτανε όλο το χαρτί και το μελάνι του κόσμου».
». Όπως εξομολογείται ο Ηγούμενος της Μονής έχει γίνει και ο ίδιος αυτόπτης και αυτήκοος μάρτυρας θαυμάτων πολλές φορές
. Είδε καρκινοπαθείς να θεραπεύονται, ατέκνους να αποκτούν παιδιά και πολλά άλλα, χάρη στην βαθιά τους πίστη.
Χαρακτηριστικά αναφέρει μια περίπτωση που συνέβη τον Ιούλιο του 2005, ενός νεαρού καρκινοπαθούς από τη Γερμανία, που οι γονείς του επικοινώνησαν με τον Ιερέα της Ενορίας για να ανοίξει το Ναό του Μοναστηριού και να κάνει παράκληση για την υγεία του νεαρού.
Και πράγματι μόλις ο Ιερέας άνοιξε το Ναό και ξεκίνησε την παράκληση ήρθε ένα τηλεφώνημα από τη Γερμανία που έλεγε ότι η υγεία του νέου παρουσίασε αισθητή βελτίωση.
Η επισκεψιμότητα στο θαυματουργό Μοναστήρι είναι μεγάλη, παρά τα προβλήματα που παρουσιάζει το οδικό δίκτυο.
Στο Μοναστήρι κοσμεί, επίσης, ο Επιτάφιος, σπάνιο έργο τέχνης που κεντήθηκε το 1735 από την περίφημη «κεντήστρα της Κωνσταντινούπολης», τη Μαριώρας. Αξίζει να αναφερθεί, πως εκεί σώζεται επίσης, βιβλιοθήκη με συγγράμματα ιστορικής αξίας.
ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ ΑΓΙΑΣ ΕΙΚΟΝΑΣ
Η εἰκόνα κατά τήν παράδοση προῆλθε ἀπό τά ᾿Αμπελάκια τῆς Θεσσαλίας καί γι᾿ αὐτό ὀνομάσθηκε ᾿Αμπελακιώτισσα.
Η λατρευτική εἰκόνα τῆς Παναγίας εχει διαστασεις  (0,48 χ 0,33μ.) και είναι ζωγραφισμένη πάνω σε ξύλο. ῾Η Εἰκόνα τῆς Παναγίας δέν εἶναι Βρεφοκρατούσα στόν τύπο τῆς ῾Οδηγήτριας ἤ τῆς Γλυκοφιλούσας αλλα ανηκει  στόν μορφολογικό τύπο τῆς Σκοπιώτισσας ἀπό τό Μοναστήρι τῆς Παναγίας Σκοπιώτισσας, πού εἶναι κτισμένο στό βουνό Σκοπός τῆς Ζακύνθου.
Η Σκοπιώτισσα τῆς Ζακύνθου εἶναι ὅμως Βρεφοκρατούσα. Εντυπωσιακή εἰκόνα στόν τύπο τῆς ῾Οδηγήτριας μέ τήν ἐπιγραφή «Η ΣΚΟΠΙΩΤΙΣΣΑ», βρίσκεται στόν ἐνοριακό ναό τῆς ῾Αγίας Παρασκευῆς στήν ῎Ανω Χώρα.
Παρά ταῦτα καθιερώθηκε νά λέγεται Σκοπιώτισσα καί ὁ τύπος τῆς Παναγίας τῆς προσευχόμενης μέ σταυρωμένα χέρια.
Τό κύριο χαρακτηριστικό αὐτῆς τῆς μορφῆς εἶναι ὅτι ἡ Θεοτόκος ἐμφανίζεται σέ προτομή καί κλίνει τό κεφάλι ἀριστερά, ὡς καί τό πλάσιμο τῶν ὀφθαλμῶν καί ἰδιαίτερα τοῦ κάτω βλεφάρου «ὡσάν πλαγιαστοῦ πληθωρικοῦ θυλάκου» κατά τόν Δημητρίου  Πάλλα.
Μετα απο μελετη οκτων εἰκόνων αὐτῆς τῆς μορφῆς ἔχουμε την αισθηση πως  ἡ ᾿Αμπελακιώτισσα ἔχει τά λεπτότερα χαρακτηριστικά, ἐνῶ τά μάτια λοξωτά καί μεγάλα, εἶναι πολύ ἐκφραστικά καί στοχαστικά.
Οἱ περισσότερες εἰκόνες αὐτῆς τῆς μορφῆς παρουσιάζουν τήν Παναγία μέ σκέπη, ἐνῶ ἡ ᾿Αμπελακιώτισσα καί 2-3 ἄλλες γνωστές, φέρουν στέμμα, πού ὁδηγεῖ, κατά τόν καθηγητή Θανάση Παλιούρα, στόν εἰδικότερο τύπο τῆς Παναγίας τῶν ᾿Αγγέλων.
Κατά τούς εἰδικούς ὁ τύπος τῆς προσευχόμενης Σκοπιώτισσας ἔχει «κρητικοβενετσιάνικη προέλευση», ἀνήκει τεχνοτροπικά στόν 17ο αἰώνα καί ἴσως νά βασίζεται σέ παλαιότερο πρότυπο.
(Στήν καλλιτεχνική ἐπένδυση τῆς εἰκόνας βρίσκεται ἡ ἐπιγραφή: 1820 Μ(ΑΪ)ΟΥ 4. ΔΕΗἄΙἄ ΤΟΥ ΔΟΥΛΟΥ ΤΟΥ ΘΕΟΥ ΓΕΩΡΓΑΚΙἄ ΚΒ ΗΓΟΥΜΕΝΕΒΟΝΤΟἄ ΘΕΟΦΙΛΟἄ Π(Α)Π(Α)ΛΟΓΗ ΕΝΤΕΧΝΕΥἄΙ ΝΙΚΟΛΟἄ ΔΑΜΙΑΝΟΥ
Πεντέμιση ἑκατονταετίες τό Μοναστήρι μέ τήν ἐπίνευση τῆς Θείας Πρόνοιας καί τήν ἀγάπη καί τήν φροντίδα τοῦ περιγύρου του στέκει ἀκλόνητο, ὄρθιο, ἄλλοτε φάρος λαμπερός καί ἄλλοτε χωρίς λάμψη, ἕτοιμος ὅμως ν᾿ ἀνάψει κόντρα στίς μπόρες καί τούς κατατρεγμούς.
Τώρα περνάει περίοδο ἀνάτασης καί ἔχει πολλά νά προσφέρει στόν τόπο, πού πληθυσμιακά συρρικνώνεται μέ τόν ἔντονα αὐξανόμενο λόγω τοῦ κύρους καί τῆς αἴγλης του προσκυνηματικό τουρισμό.
Από τά διασωθέντα ἔγγραφα εἶναι ἔκδηλη ἡ μεγάλη δράση τοῦ Μοναστηριοῦ κατά τούς χρόνους τῆς Τουρκοκρατίας καί τῆς ᾿Επανάστασης.
Τἀ ἔγγραφα δείχνουν καί τό κῦρος τῆς Μονῆς, πού προστἀτευε μέ κάθε τρόπο τούς ραγιάδες καί πολλές φορές ἔφθανε μέχρι τόν Σουλτάνο, γιά νά περιφρουρήσει  τά δίκαια τῶν Χριστιανῶν.
Στό Μοναστήρι τοῦτο καί προτοῦ  και κατα την διαρκεια της Επαναστασης δυστυχεις εβρισκαν ανακουφιση,πεινασμενοι ανακουφιζαν την πεινα τους ,ασθενεις εβρισκαν ιαση στις πληγες τους. Τό Μοναστήρι βοηθησε στη συσταση σχολειων και πληρωνε δασκαλους και εδινε στα στρατευματα πολεμοφοδια.
Η παράδοση ἀναφέρει ὅτι οἱ Μοναχοί τῆς Μονῆς Πολύκαρπος καί ᾿Αγαθάγγελος θυσιάστηκαν στά 1825 ἔξω ἀπό τό Μεσολόγγι στόν ἀγώνα, ἀφοῦ βασανίστηκαν φοβερά.