Πομάκικο χωριό του Έβρου, μετά από το Δέρειο και τη Ρούσσα, το Γονικό, καθοδόν προς το ύψωμα Χίλια, υπάρχουν δυο βραχογραφίες του 1100 π.Χ., που επιβεβαιώνουν με τις εγχαράξεις τους τον μύθο που θέλει τους ορφικούς να έζησαν στην ίδια περιοχή.
Οι εν λόγω– δίπλα στο δρόμο - βραχογραφίες ανακαλύφθηκαν από τον αρχαιολόγο Διαμαντή Τριαντάφυλλο πριν τρεις δεκαετίες, όμως οι κάτοικοι τις βλέπουν μπροστά τους, εδώ και τρεις χιλιετίες.
Στην επιφάνεια του βράχου (3,80 Χ 2,70), που έχει κλίση και είναι στραμμένη προς την ανατολή, εικονίζονται εγχάρακτες μορφές ανδρών και γυναικών σε διάφορες στάσεις αλλά και σε σκηνές χορού, ερπετά, πουλιά που μπορούν να ταυτιστούν με χελιδόνια, αστρικά σώματα που συμβολίζουν πιθανόν τον ήλιο και τη σελήνη. Οι παραστάσεις συνδέονται ασφαλώς με θρησκευτικές δοξασίες της εποχής και έχουν μαγικό και αποτροπαϊκό χαρακτήρα.
Αναλυτικά, στις βραχογραφίες το σκάλισμα ήταν βαθύ, σαν εσώγλυφο και με τα ανθρώπινα κεφάλια να δηλώνονται με μικρές κυκλικές κοιλότητες ή με ημικυκλικό περίγραμμα που κλείνει προς τα πάνω με επίπεδη επιφάνεια. Τα χέρια σχηματίζουν σταυρό με το σώμα. Ίσως μια πρωτόγονη απεικόνιση της σταυρώσεως του Ορφέα! Άλλες παραστάσεις είναι με τα χέρια λοξά προς τα πάνω (δέηση) ή προς τα κάτω.
Τα δάκτυλα είτε λείπουν, είτε δηλώνονται μόνο με δυο γραμμές – καμιά φορά και με πέντε. Σε κάποιους ανθρώπους, με ευθεία γραμμή δηλώνεται και το ανδρικό μόριο.
Κάποιοι άνθρωποι των βραχογραφιών αυτών, ίσως και να χορεύουν!
Από τα σύμβολα, διακρίνονται κύκλος με 4 ακτίνες (Ήλιος), κ.ά. κυκλικά ή ημικυκλικά σχήματα.
Οι ανάγλυφες μορφές, ίσως να είναι αρχέγονα αποτροπαϊκά, που συνέχισαν να σκαλίζουν οι άνθρωποι έξω από τις οικίες τους (ή τις κρήνες) έως και τον περασμένο αιώνα.
Το σύνολο των βραχογραφιών της Ρούσσας μοιάζει με τη μορφή crimacante στην Ιταλία, ίσως να είναι η προσπάθεια αποδόσεως ενός ορφικού ύμνου με σκίτσα – ένα πρώιμο κόμικ – για εκπαιδευτικούς ή θρηκευτικούς λόγους – για τον ίδιο λόγο που αγιογραφούνται σήμερα οι ναοί. Ίσως αυτό να θέλει να αποδώσει η βραχογραφία με τον άνθρωπο τοποθετημένο στον έναστρο ουρανό.
Οι βραχογραφίες στην Ρούσσα ευρίσκονται σε μια περιοχή που έχει αποκαλύψει και μεγαλιθικά μνημεία επί τύμβων.
Οι βραχογραφίες χρονολογούνται ύστερη εποχή του χαλκού ή στην πρώϊμη εποχή του σιδήρου (1100-900 π.Χ.), στην ίδια εποχή με τα μεγαλιθικά μνημεία της Ρούσσας και μαρτυρούν την ύπαρξη υπαίθριων ιερών στις βραχώδεις κορυφές υψωμάτων με συγκεντρωμένες λαξευτές κατασκευές (κόγχες, λεκάνες, βωμοί, δίσκοι). Δυστυχώς δεν έχουν ληφθεί μέτρα για τη συντήρηση των πολύτιμων ευρημάτων και σε λίγα χρόνια θα έχουν αλλοιωθεί λόγω της φυσικής καταστροφής από τα καιρικά –και όχι μόνο- φαινόμενα!
Μεγαλιθικός τάφος – dolmen (9ος αιώνας π.Χ.). Κατασκευασμένος από πέντε μεγάλες πλάκες και το χαρακτηριστικό για τα dolmen άνοιγμα στη μιά στενή πλευρά του. Στους τάφους αυτούς τοποθετούσαν μεγάλα αγγεία που περιείχαν την τέφρα του νεκρού ή απευθείας τα υπολείμματα της καύσης μαζί με τα κτερίσματα.
Εκτός από τους οικισμούς έχουν εντοπιστεί τάφοι και νεκροταφεία της ΠΕΣ στις περιοχές Ρούσσας, Γονικού, Κοτρωνιάς και Κοίλων του νομού Έβρου. Στη Ρούσσα έχουν ερευνηθεί συλημένοι τάφοι κατασκευασμένοι από πλάκες σχιστολίθου μέσα σε κρηπιδώματα διαλυμένων τύμβων. Ορισμένοι που έχουν μεγάλες διαστάσεις και πλευρικό άνοιγμα στο θάλαμο ή τον προθάλαμο, μπορούν να χαρακτηριστούν ως ντολμέν. Οι άλλοι είναι θήκες με μικρότερες διαστάσεις και είναι νεότεροι των πρώτων, ακολουθούν όμως την ίδια μεγαλιθική παράδοση της ΝΑ Θράκης. Η διαφορά των τάφων της ελληνικής Ροδόπης από τους μεγαλιθικούς τάφους της βουλγαρικής ανατολικής Ροδόπης και της ευρωπαϊκής Τουρκίας ως προς τη μνημειώδη μορφή, οφείλεται αποκλειστικά στο σχιστολιθικό πέτρωμα της περιοχής, που δεν επέτρεπε μνημειώδεις κατασκευές Στους τάφους τοποθετούσαν μεγάλα τεφροδόχα αγγεία και τα κτερίσματα του νεκρού. Τα αγγεία που έχουν συγκολληθεί είναι μεγάλα ευρύστομα αγγεία, φιάλες, αμφορείς, μόνωτα κύπελλα και κάνθαροι. Χαρακτηριστικό σχήμα αγγείου ειναι ο αμφορέας που έχει αμφικωνικό σώμα, κωνικό λαιμό και στον ώμο τέσσερις κερατοειδείς αποφύσεις. Ως προς τη διακόσμηση έχουν διακριθεί δύο κατηγορίες αγγείων. Στην πρώτη υπάρχουν ραβδώσεις στο χείλος, στο λαιμό, στον ώμο, στις αποφύσεις και στις λαβές. Στη δεύτερη κυριαρχεί η πλούσια εμπίεστη διακόσμηση με την ποικιλία των γεωμετρικών σχεδίων. Οι δύο κατηγορίες αντιστοιχούν σε δύο φάσεις, που χρονολογούνται αντίστοιχα στον 9ο και στον 8ο αι. π.Χ. Η χαρακτηριστική κεραμική της ΠΕΣ με τις κερατοειδείς αποφύσεις, τις ραβδώσεις και την εμπίεστη διακόσμηση γνωρίζει μεγάλη διάδοση από τον Δούναβη έως την περιοχή της Τροίας. Καλύπτει επομένως το μεγαλύτερο τμήμα του χώρου της αρχαίας Θράκης και ήταν φυσικό να συνδεθεί με τα θρακικά φύλα που αναπτύσσουν μεγάλη κινητικότητα αυτήν την εποχή, ώσπου να εγκατασταθούν οριστικά στις διάφορες περιοχές της σημερινής Βουλγαρίας, της ελληνικής Θράκης και της ευρωπαϊκής Τουρκίας.
Από τα άλλα μνημεία της ΠΕΣ, που έχουν γίνει γνωστά στις ορεινές κυρίως περιοχές, μπορούν να αναφερθούν τα υπαίθρια ιερά, οι βραχογραφίες, οι λαξευτοί τάφοι και οι βράχοι με τις λαξευμένες κόγχες, τους δίσκους, τις κοιλότητες και τους βωμούς.
Οι βραχογραφίες, όπως της Ρούσσας και της Κίρκης, με τα εγχάρακτα γραμμικά σχέδια ανθρώπινων μορφών, ερπετών, πουλιών και άλλων συμβόλων έχουν πιθανόν μαγική και αποτροπαϊκή σημασία
. Οι κοιλότητες, που σχηματίζουν ποικίλους συνδυασμούς, θυμίζουν τους αστερισμούς του ουρανού, χωρίς να μπορούν να ταυτιστούν, εκτός από λίγες περιπτώσεις, που αναγνωρίστηκε το σχήμα της Μεγάλης Άρκτου.
Οι κόγχες και οι δίσκοι δηλώνουν ηλιακή λατρεία. Ως υπαίθρια ιερά έχουν χαρακτηριστεί βραχώδεις κορυφές υψωμάτων, όπου είναι συγκεντρωμένες πολλές λαξευτές κατασκευές, κόγχες, λεκάνες, βωμοί, δίσκοι κ.ά. Η έρευνα και η μελέτη των μνημείων και ευρημάτων της ΠΕΣ παρουσιάζει ιδιαίτερη σημασία για το χώρο της Θράκης, γιατί αυξάνει συνεχώς τις γνώσεις μας γι’ αυτή την εποχή, που χωρίς γραπτές πηγές ανήκει ουσιαστικά στην προϊστορία. Η μετακίνηση, η διασπορά, η συγχώνευση ή διάσπαση και η εγκατάσταση των θρακικών φύλων, η διαμόρφωση της θρησκείας και της μυθολογίας τους, η οικονομική και κοινωνική τους εξέλιξη, καθώς και το επίπεδο του πολιτισμού τους, είναι θέματα που θα απασχολούν για πολλά χρόνια την έρευνα, αφού οι αποσπασματικές πληροφορίες των αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων δεν μπορούν να συμπληρώσουν τα μεγάλα κενά.